СӨЗ ТАПТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҮРЫЛЫМЫ
441
сипаттары н белгілейтін жалпы грамм атикалы қ
м ағы н аларға ие болып, сөйлемнің соңы ндағы
создер сол есім создердің әр түрлі қим ы л, іс-
әрекеттерін білдіретін жалпы грамматикалық ма-
ғы наларға ие бола бастаған. Көне жазбалардағы
сөйлемдердің қазіргі тілмен, әсіресе жазба тілмен
салыстырғанда өте қарапайым, құрылысы ж ағы -
нан көбіне жалаң, жай болып келетіні осымен
байланысты болса керек.
Есімдер тобы мен етістіктердің сыртқы түр-
тұлғасы ерекш елене бастайды да, түркі синкре-
тизмі құбылысына алып келеді. Кейін келе грам-
м атикалы қ түр-тұлғалар (олар кобіне комекш і
сөздердің негізгі сөздер шылауында тұрақты қол-
данылу негізінде қосы м ш аларға айнала бастай-
ды) есімдерге де, етістіктерге де ж алғана бастай-
ды: кейбір жағдайда есімге де, етістікке де ортақ
ж алған са (мы салы,
-ық, -ік, -қ
қосы м ш асы н ы ң
қ ы з
-ы қ
ойы н, тол
-ық
адам т.б. және бір затқа
қыз-ь//с-ты, кеті-г/сенімен тол-ь/^-ты сияқты қол-
даныстар мен бір создер ербіген кейбір қосы м -
шаларды көруге болады), енді біразы заттық ұғым-
ға, зат атауының алуан түрлі қасиетгерін білдіретін
ұғы м атаулары на бір түрлі болы п, қим ы лды
білдіретін сөздерге басқа түрлі болып ж алғаны п
қалыптасады. Тіл дамуының келесі бір сатысын-
да есімдердің өздері өз ішінде саралана бастайды:
зат атауын білдіретін сөздер бір грамм атикалы қ
топ болып қалыптасып, өзіндік түрлену жүйесі,
парадигм алы қ сипаты қалыптаса бастайды, сө-
нымен бірге заттың әр түрлі белгісін, сы нды қ
қасиетін білдіретін сөздер (сын есім) бір бөлек,
санды қ қасиетін білдіретін сөздер (сан есім) бір
болек, қимылдың әр түрлі белгісін (амалын, сы-
ны н, м екенін, мезгілін, м ақсаты н, себебін т.б.)
б іл д іретін сө зд ер (үстеу) бір б ө л ек , негізгі
сөздердің орны на жүретін оры нбасар сөздер
(есімдіф-бір бөлек қалыптаса бастайды. Бұл жер-
де де сем антикалы қ прөцестердің (адъективте-
нудің, адвербиалданудың т.б.) орны ерекше бол-
ған. Қазірде де тілімізде әрі зат есім (мысалы,
жас), әрі сын есім (тіпгі кейде зат есімдердің қатыс-
ты қ мәнде жұмсала беруінің:
қалайы қасық, ал-
тын сағат, жібек орамалч.Ъ.,
сондай-ақ кейбір
сын есімдердің заттанып, зат есімге ауысуы:
шыны
-
қы тайлы қ,
былғары -
б ұлғарлы қ,
тағы
-
тау-
лық
т.б.) болып жарыса қолданылып жүрген
сөздер баршылық екенін көреміз. Сөндай-ақ жеке
сөздердің әрі сын есім (.
жаңа үй),
әрі үстеу
(жаңа
келді)
қатар болуын немесе әрі зат есім
(фіиіьмнің
соңы),
әрі үстеу
(соң келді)
және оның септеулік-
ке, одан қосымшаға айнала бастау процесін көруге
болады: б арғаннан
соң -
барған
соң -
барғасын
т.б. Сонымен бірге сын есім мен сан есімнің про-
номиналданып, есімдікке, адвербилданып, үстеу-
ге айналуы
(бір, біреу, бірге: бір адам, бірге бірді қос
т.б. және
бір қара көрінді, біреудің кісісі өлсе, қарсиіы
ол, бірге жүреді),
етістіктің, бір жағынан, сын ес-
імге
(қүттықтау сөз, жанар м ай, сүзеген сиыр,
қабаған итт.Ъ.),
екінші жағынан, үстеуге (
айнал-
а, лық-а, эдей-і, жорт-а, от-е, ас-ат.Ь.)
айналып
отырғанын кереміз және бұл прөцестің тіл дамуы-
ның барысында әмэн болып отыратынын да бай-
қаймыз. Оның үстіне сөз тудыру тәсілдері не-
гізінде жаңа сөздер жасалып, сезжасам м ағы на-
сының жалпылануы, абстракциялануы арқылы
жалпы грамматикалық мағы налар пайда болып,
грамматикалық сипаты ж ағы нан белгілі бір сөз
табының құрамына енген сөздердің қатары өсе
түсті. Енді сөз таптарының шеңбері тек сөздердің
семантикалық сипаты мен сөйлемдегі өрын тәртібі
тұрақты бөлу (позициясы) негізінде ғана айқы н-
далмай, сонымен бірге олардың түрлену жүйесі
мен парадигмалық сипаты арқьшы да, синтаксистік
қызметі арқылы да анықталатын, өзіндік ерекше-
ліктері бар фамматикалық топ дәрежесінде қалып-
тасты. Әрине, әрбір соз табының ондай қалыпта-
су, даму дәрежелері бірдей емес.
Сөйтіп, сөз таптарының туып, қалыптасып, да-
муын схемалық түрде былай көрсетуге болар еді:
Есім сөз
қимылды білдіретін сөз
зат есім
сын есім
етістік
сан есім
етютіктщ ерекше тұлғ.
үстеу
есімдік
шылау
|