П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

СӨЗ ТАПТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҮРЫЛЫМЫ
437
мағы насы нан толық я жартылай айырылып қал- 
ған сөздер, сонымен бірге одағай сөздер деп 
бөлінетін түрлері сөз таптары емес семантикалық 
топтар, яғни сөздердің лексикалық мағынасы ай- 
қы ндайты н лексикалы қ түрлері. Сөз таптары - 
ф ам м атикалы қ сипаттағы топ та, бұлар - лекси- 
калы қ сипаттағы топтар. С он д ай -ақ көмекш і 
сөздердің қатарына жататын көмекші есімдер зат 
есім сөз табының шеңберінде, көмекші етістіктер 
л екси калы қ м ағы насы бар ма, ж оқ па - бәрібір 
сөз табы ж ағы нан етістіктің құрам ы нда қарала- 
ды, бұның өзі сөздерді сөз таптарына бөлуде (сөз 
таптары - лексикалы қ емес, ф ам м атикалы қ топ- 
тар) сөздердің лексикалы қ м ағы насы көрсеткіш 
те, кедергі де бола алмайты нын көрсетеді. Бір 
окініштісі осы уақытқа дейін ф ам матикалар мен 
жеке зерттеулерде сөз бойы ндағы лекси калы қ 
сипат, белгі мен ф ам м атикалы қ сипат, белгі бір- 
бірімен араласып, жіктері айқы н аш ыла бермей- 
тіндіктен, сөз таптары деген құбы лы сты ң ерек- 
ш еліктері, негізгі белгілері, шегі мен ш еңбері, 
-ілдік қабаттағы көрінісі де аны қ айқындала бер- 
гейді. С оны ң бірі - семантика (м ағы н а) деген 
С ы м . Ә рине, бұл ұғы м л е к с и к ал ы қ немесе 
Ксімматикалық деген аны қтауы ш тар негізінде 
ліқы ндалады . Л ексикалы қ м ағы на (семантика), 
коғарыда талданып көрсетілгендей, сөздің ұғым- 
ды қ м ағы насы , сөздік мағы насы екені, сондық- 
тан жалқы болатыны, әрбір сөз лекси калы қ ма- 
ғына арқылы ерекшеленетіні, ал ф ам м атикалы қ 
мағы на, біріншіден, сөздің лексикалы қ м ағы на- 
сы ны ң ж алпылануы, абстракциялануы арқылы 
пайда болатын жалпы ф ам м атикалы қ мағынасы 
және сол топтағы сөздердің таза сем антикалы қ 
сипатына байланысты топталатын да жалпы ф ам - 
матикалық мағыналары, екіншіден, сөз түрленім 
нем есе ^форма тудырушы тұ л ғал ар д ы ң сөзге 
(түбірге) ж алғану (түрлену жүйесі) арқылы пай- 
да болатын категориялық ф ам м ати калы қ мағы- 
насы, үш інш іден, әр түрлі аналитикалы қ амал- 
тәсілдері арқылы сөздің сөйлемде басқа сөздер- 
мен (көмекші сөздермен де) байланысуы арқылы 
туындайтын қатысты грамматикалық мағына бо- 
лып табылады. Л ексикалы қ м ағы н ан ы ң қы р- 
сыры , корінісі, мәні мен берілуі т.б. лексика, 
тілдің лексикология деңгейінің салаларында (се- 
масиология, лексикография т.б.) қарастырылады 
да, грамматикаға негізгі өзек болатын - лексика- 
лы қ м ағы на емес, грамматикалық м ағы на мен 
оны ң алуан түрлі қырлары мен түрлері, жасалу, 
берілу жолдары. Сөз жоқ, барлық создер, әрине, 
олар ф ам м атикалы қ сипаты ж ағы нан белгілі соз
таптары на жатады ж әне тілдің сөздік құрам ы на 
енеді, бірақ бұл екеуі - екі түрлі құбылыс. Әри- 
не, бір-біріне тіпті де байланыссыз емес. М ыса- 
лы, сөз таптары, олардың жіктелуі сөздердің ф ам - 
матикалық сипаты на сүйенеді, тікелей лексика- 
лы қ м ағы н аға қаты сы ж оқ, тек лексикалы қ ма- 
ғына абстракцияланып, жалпылану арқылы жал- 
пы грам м атикалы қ м ағы н аға айналып барып, 
сөйтіп, ф амматикалы қ сипатқа ие болып, сөз тап- 
тарын айқындауға тікелей қатысады. Сондықтан 
сөз таптарын ай қы н даған да сөздердің лексика- 
лы қ м ағы насы оған тікелей негіз болмайды.
Сойтіп, бірінш іден, тіліміздегі сөздерді лек- 
сикалы қ м ағы н асы н ы ң бар-ж оқ болу тұрғы сы - 
нан топтап бөлу, я ғн и толы қ лексикалы қ м ағы - 
насы бар дербес сөздер - атаушы сөздер және 
лексикалық мағыналары солғындаған я ада-күде 
ж оғалған , м ағы н алы қ дербестігі ж оқ, сәйлемде 
атаушы создердің жетегінде ғана жұмсалатын 
жәрдемш і сөздер - кем екш і сөздер, сон дай -ақ 
ешбір ақи қат ұғы м ды білдіре алмай, сөйлемде 
жеке сөздермен фамматикалық байланысқа түспей 
(бұл соңғы сы - грамматикалық белгі), тек адам- 
ның әр алуан көңіл күйі мен әр түрлі сезім рай- 
ларын білдіру үшін жұмсалатын өдағай сөздер 
деп бөлу грамм атикалы қ сипаттары ны ң белгі- 
лерінің негізінде емес, лексикалық сипаттарының, 
сем антикасы ны ң негізінде бөлатындықтан, бұл 
ф ам м атикалы қ топтар - сөз таптары бөла алмай- 
ды. С өнды қтан бұларды атаушы сөз таптары, 
көмекш і сөз таптары деп бөлуге бөлмайды, тек 
атаушы сөздер, көмекш і сөздер деп атауға бола- 
ды. Әрине, бұдан сөздердің грамматикалық си- 
паты (соны ң ішінде грамматикалық мағы насы ) 
лекси калы қ м ағы н ам ен , создін лекси калы қ си- 
патымен бүтіндей байланысы жоқ екен деген ұғым 
тумасқа керек. Л екси калы қ м ағы наны ң жалпы 
фам матикалы қ м ағы наға ауысу процесі негізінде 
байланыс бар, бірақ бұл жерде әңгіме жалпы бай- 
ланыс емес, тікелей байланыс жайында болып 
отыр. Екіншіден, сөзтаптары , ең алдымен, атау- 
шы сөздердің ф амматикалы қ сипаттары негізінде 
жіктелетін ф ам м ати калы қ топтары болса керек. 
Өйткені көмекші сөздерде абстракцияланып, жап- 
пы грамматикалық м ағы н аға айналатын лекси- 
калық м ағы на жоқ. Ал сөздерді таптастырғанда, 
төменде талданатындай, сөздерде лексикалық ма- 
ғынаның абстракцияланып, соның негізінде жал- 
пы грамм атикалы қ м ағы наны ң болуы шешуші 
рөл атқарады. Үш інш іден, атаушы (дербес ма- 
ғыналы) сөздер белгілі-белгілі грамматикалык 
қасиеттерінің, белгілер жүйелігінің ортақтық,

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: