П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
СӨЗ ТАПТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МОРФОЛОІ ИЯЛЫҚ ҚҮРЫЛЫМЫ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗ ТАПТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МОРФОЛОІ ИЯЛЫҚ ҚҮРЫЛЫМЫ
пы грамм атикалы қ мағы налары үзын сөзінің белгілі заттың көлемдік сыны, одан жалпы сапа- лы қ сыны , үлкеннің де заттың сапалы қ сыны , көктің де белгілі заттың түсі, одан сапалық сыны, жақсының да белгілі заттың сап алы қ сы ны бо- луы осы сөздердің бәріне ортақ жалпы грамма- тикалы қ м ағы на (лексикалық м ағы на емес) тән болып, соны ң негізінде заттың әр түрлі сы ны н білдіретін грамматикалық топ құрайды. Дәл осын- дай ретпен заттың сандық сипаты н (есептік сан,' реттік сан, болжалдық сан, бөлш ектік сан, жи- нақты қ сан, топты қ сан) білдіретін сөздер, зат- ты ң әр түрлі қи м ы л , іс -ә р е к е т ін , п р оц есін білдіретін сөздер, қимылдың әр түрлі амалын, мезгілін, мекенін, себебін, мақсатын т.б. қасиет- терін білдіретін сөздер, осынд&й атаушы сөздердің орны на жүретін орьінбасар сөздер болатыны н айтуға болады. Сөйтіп, бұл ж алпы грамматика- л ы қ м ағы на лексикалы қ емес, грамм атикалы қ семантика болып табылады. Сондықтан сөздерді ф ам м ати кал ы қ топтарға, яғн и сөз топтары на жіктеуде, топтастыруда ұстанатын басты прин- цип семант икалық (яғни лексикалық емес, ф ам - м а т и к а л ы қ с е м а н ти к ал ы қ ) п р и н ц и п екен ін көреміз. Екінтіден, осындай ф ам матикалы қ топ- тарға белгілі-белгілі өзіндік түрлену жүйесі, өзге- ру, тұлғалы қ парадигмасы немесе бұған қарама- қайш ы түрленбеу, тұлғалық өзгеріске түспеу тән болып келеді. Сондықтан түрлену ж үйесіне (не- месе оған қарама-қайш ы түрленбеуге) негіздел- ген категориялық ф ам м атикалы қ м ағы на жүйесі мен фамматикалы қ категорияларының болу-бол- мауьі^ сөздерді таптасты руды ң екін ш і негізгі (морфологиялық) принципі, яғни создердің гүрлену жүйесі болып табылады. М ысалы, зат атауын, затты қ ұғымды білдіретін сөздерге көптелу (со- ^ .ға н с ^ к е с сан-м өлш ер категориясы ), септелу (септік категориясы), тәуелдену (тәуелдік катего- риясы ) тән де, қимыл, іс-әрекетті, процесті т.б. білдіретін сөздерге жіктелу (ж ақ категориясы), шақты білдіру (ш ақ категориясы), модальдылық- ты білдіру (рай категориясы), болы м сы зды қ-бо- лымдылықты, сабақтылық-салттылықты, субъект- объектімен әр түрлі қатынасты (етіс категория- сы) білдіру т.б. тән болып келеді. Ал заттың әр түрлі сы нды қ белгісін түр-түсін білдіретін, сон- дай-ақ заттың әр түрлі сандық сипатын білдіретін және қим ы лды ң, іс-әрекеттің алуан түрлі ама- л ы н , м е к е н ін , м езгіл ін , с е б е б ін , м ақ саты н білдіретін сөздер - арнайы ф ам м ати калы қтұлға- лармен түрленбейтін сөздер. Сондықтан ол түрлен- бейтін сөз табына жатады. Ал басқа сөздердің орнына жүретін орынбасар сөздер, өздері қандай сөздердің орнына жүрсе, солар сияқты түрленеді, я солар сияқты түрленбейді. Сөздерді таптас- тырудың үіиіниіі синтаксистік приципі сөздердің сөйлемде өзіне тән белгілі қызмет атқарумен және сол сөздердің тіркесу сипатымен, яғн и қандай топтағы сөздермен қалай тіркесе алуымен байла- нысты. Мысалы, зат атауын білдіретін сөздер атау тұлғада тұрып, қимыл, іс-әрекеттің иесі (субъект), бастауыш, табыс септігінде келіп, тура толы қта- ,уыш, жіктеліп келіп, баяндауыш , ілік септікте және екінші затпен қатыстық қатынаста келіп анықтауыш, көлемдік септіктерде келігі пы сы қ- тауыш, кейде жанама объект мәнінде толықтау- ыш қызметтерін атқары п, атау тұлғада қим ы л, іс-әрекетті білдіретін предикатпен қиы са байла- нысады, ілік септікте екінші сөздің тәуелдік жал- ғауында тұруын талап етіп, онымен матаса бай- ланысады , екінш і сөзбен түбір күйінде тікелей орын тәртібі арқылы қабыса байланысады, табыс я көлемдік септіктерде екінші сөзге (көбіне етіс- тікке) меңгеріле байланысады. Ал қимыл, іс-әре- кетті білдіретін сөздер жіктеліп келіп баяндау- ыш, көсемш е тұлғасы нда пысықтауыш , белгілі түрлері атау тұлғада заттанып барып бастауыш, есім ш е тұ л ғасы н д а ан ы қтауы ш , табы с ж әне көлемдік септіктерде затганып барып толықтау- ыш қызметтерін атқарып, фамматикалық субъек- тімен жіктеліп келіп қиыса байланысады, етістік- пен (көбіне көсемше тұлғасында) қабыса байла- нысады, есімше тұлғасында анықтауыштық қаты- наста да есім сөзбен қабыса байланысады, септік жалғауындағы сөздерді меңгереді. Заттың сынын және санын білдіретін сөздер зат атауларын анық- тап, затпен қабы са байланы сы п қолданылады , заттанып барып бастауыш, толықтауыш , адамға байланы стысы жіктеліп барып баяндауыш қы з- метін атқарады. Қимылдың әр түрлі сипаты н білдіретін сөздер қим ы л мәніндегі сөздермен қабыса байланы сы п, пысықтауыш қызметін ат- қарады. Ал басқа сөздердің орнына жүретін орын- басар сөздер өздері орнына жүретін сөздердің син- таксистік қы зметін атқары п, солар байланы сқа түсетін сөздермен тіркеседі. Бұл сияқты қасиет- тер көмекші сөздерде, әсіресе лексикалық мағына- сынан бүтіңцей айрылып қалған көмекші сөздің ерек- ше түрі шылау мен одағай, модаль сөздерде бол- майды. Шылаулардың сөз байланысындағы орны бүтіндей бөлек. Осы көрсетілген принциптердің не- гізінде атаушы сөздерді мынадай сөз таптарына боліп қарауға болады: зат атауын білдіретін - зат есім, затгыңәртүрлі сынын, қатыстықбелгісін білдіретін |