438 МОРФОЛОГИЯ тәндік сипаты арқылы топталып сөз таптары ай-
қындалады. Ондайда сөз таптары на бөлуге негіз
болатын грамматикалық қасиеттер мен белгілер
жүйесі барлық атаушы сөздерде бар-ж оқты ғы на,
ы ңғайлас, мәндестігіне немесе қай ш ы л ы ғы н а
қарай б ір тек тес п р и н ц и п тер м е н а н ы қтал ад ы .
Ал, тортіншіден, көмекші сөздер ф ам м атикалы қ
сипаттары ж ағы нан өздері ш ыққан негізгі сөздер-
ден айы рм аш ы лы ғы болмай, я онш а алш ақтап
кетпесе, сөз таптары грамм атикалы қ сипаттағы
сөздер тобы болғанды қтан да, сол өздері ш ы қ-
қан негізгі соз таптары ш еңберінде қаралады.
М ысалы, көмекші есімдер зат есімдерден шығып
лексикалы қ мағы налары солғы н даған болса да,
ф ам м атикалы қ сипаттары, атап айтқанда, түрле-
ну жүйесі (тәуелдену, септелу, көптелу), тіркесуі
мен синтаксистік қызметі т.б. зат есімнен алшақ-
тап кетпегендіктен, зат есім ш еңберінде қарала-
ды. С ондай-ақ көмекші етістіктер де етістіктердің
ф ам м атикалы қ сипатын (жіктелуі, ш ақ, рай, етіс,
модальдылық т.б.) өз бойында сақтап отыратын-
дықтан да, етістік шеңберінде қаралады. Бесіншіден,
қалған көмекш і сөздер (шылаулар), одағайлар,
модаль создерді таптастырудың осы айтылғандай,
ф амматикалы қ сипаттары, яғни түрлену мен син-
таксистік қызметтері негізінде емес, ерекш е қол-
даныстық-семантикалық қасиеттері негізінде жеке-
жеке сөз таптары болып қаралады.
Сөйтіп, создерді соз таптары на жіктеудің
белгілі-белгілі принциптері бар, бірақ олар не-
гізінен атаушы создерге ғана қатысты болып ке-
леді.
2.2. С Ө З Д Е Р Д І ТА П ТА С ТЫ РУ П Р И Н Ц И П Т Е Р І
Ж Ә Н Е С Ө З ТАП ТАРЫ
Соз таптары создердің белгілі жүйе негізінде
қалы птасқан ф ам м атикалы қ топтары болып та-
былады, сондықган соз таптары мен создерді олар-
дың түрлеріне белуге ол создердің фамматикалы қ
сипаттары мен белгілері негіз болады. Создерді
сөз таптарына бәліп қарау әр сөзге байланысты әр
түрлі белгілер арқылы айқындалмай, сөз таптары-
на қатысты тұрақты белгілерінің негізінде жан-
жақты жіктеу үшін жүйелі принциптер негізге
алынуы керек. Ол принциптер сөздердің ф ам м а-
тикалық сипаттарына негізделуі тиіс.
Әрбір атаушы сөздің лексикалы қ м ағы насы
болатыны белгілі, сол лексикалы қ м ағы насы ар-
қылы әрбір сөз бір-бірінен ерекш еленеді, жеке-
жеке единица ретінде түсініледі. Тіпті мағынала-
ры бір-біріне ж ақы н синоним сөздердің өзі си-
нонимдік қатар құрғанмен, озіндік ерекшеліктері
бар бөлек-бөлек лексем а ретінде өмір сүреді.
М ы салы ,уй,
бала, ағаиі, көше, білім, сондай-ақ
үзын, үлкен, көк, жақсы т.б. сөздер лексикалық ма-
ғынасы ж ағы нан бір-біріне алш ақ сөздер. Олар-
ға “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі” берген анық-
тамаларға назар аударып көрейік:ум - адам тұра-
тын, мекендейтін баспана;
бала - ата-ананың пер-
зенті, ұрпақ, тұқым, яғн и белгілі (кіші) жастағы
адам;
ағаш - бұтақтан биік өсетін көп жылдық
өсімдіктердің ортақ аты, дарақ;
көше - қатарласа
тізілген үйлердің т.б. арасындағы жүріп-тұратын
жол, кеңістік;
білім - оқу, үйренумен санаға қона-
тын ақиқат жайлы түсінік; ақыл-парасат, ой-оріс;
үзын - қы сқа емес, ш ұбаты лған, биік;
үлкен -
көлемі ж ағы нан аумақты, зор, дәу;
көк - аш ы қ
аспан тәрізді түс;
жаксы - көңілге ұнайтын оңды,
тәуір. Л ексикалы қ м ағы налары ж ағы нан, көріп
отырғанымыздай, бұл сөздердің арасында ешбір
жақындық жоқ. Сонымен бірге берілген сөздердің
алғаш қы тобы - белгілі бір деректі я дерексіз
заттың атауы, екінш і тобы - заттың сы нды қ
белгісі. Атап айтқанда, лексикалы қ мағыналары-
ның жалпы лануы , абстракциялануы негізінде
әрбір сөзде жалпы ф ам м атикалы қ мағына пайда
болады. А йталы қ,
үйдің лексикалы қ м ағы насы
баспана, я ғн и белгілі заттың нақты атауы болса,
оны ң жалпылануы, абстракциялануы негізінде
жалпы зат атауы деген жалпы грамматикалық
м ағы на пайда болып отыр. С ондай-ақ
баланың перзент,
ағаштың осімдік түрі,
көше тізілген
үйлердің арасындағы жол,
білімнің түсінік, пара-
сат, ақы л-ой деген нақты атаулардан жалпы зат
атауы деген жалпы грамматикалық м ағы н аға
ауысуы - ф ам м ати калы қ процесс, демек, грам-
матикалық сипаты. Осындай сөздердің лексика-
лы қ м ағы насы ны ң (ол жалқы, дара болып табы-
лады) жалпылануы арқылы пайда болатын жал-
пы грамматикалық м ағы насы жалқы емес, жал-
пы болады да, сол топтағы, яғн и , жалпы зат ата-
уын білдіретін создердің бәріне ортақ болып ке-
леді. Міне,уй,
бала, ағаш, кәіие, білім сияқгы создер
лексикалы қ м ағы налары н ы ң жалпылануы не-
гізінде пайда болған жалпы грамматикалық ма-
ғыналары арқылы (тікелей лексикалы қ м ағы на-
сы арқылы емес) ортақ фамматикалық топ құрай-
ды: бұл жерде ол - жалпы зат атауы. Екінші топ-
тағы сөздер де оздерінің лексикалы қ м ағы нала-
ры дара-дара сездер. Ал сол лексикалық мағына-
ларының жалпылануы арқылы пайда болған жал-