П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 440
МОРФОЛОГИЯ - сын есім, заттың санды қ мөлш ерін білдіретін - сан есім, есім сөздердің орны на жүретін орынба- сар сөздер есімдік, қимыл, іс-әрекетті білдіретін - етістік, қим ы л, іс-әрекеттің әр түрлі сипатын (амалын, мекенін, мезгілін, мақсатын, себебін т.б.) білдіретін - үстеу, әр түрлі дыбыстарға, қимыл- қозғалы старға еліктеп аталатын - еліктеу сөздер болып бөлінеді. Осы атаушы сөздерден басқа көмекші сөздердің бір түрі шылаулар және одағай сөздер мен модаль сөздер де ж еке-ж еке сөз табы болып қаралады, өйткені олардың жеке лексика- лы қ мағы налары болмаса да, өзі қатысты сезге я сәйлемге қосы м ш а грамматикалық мән үстейді немесе ойға қатысты (коңіл күйін білдіру я мо- дальдық) мәндер қосады. Сөйтіп, қазақ тілінде мынадай сөз таптарын кәрсетуге болады. 1. Зат есім 6. Етістік 2. Сын есім 7. Еліктеу сөздер 3. Сан есім 8. Ш ылаулар 4. Есімдік 9. Одағай 5. Ү стеу 10. М одаль сөздер 2.3. С Ө З Т А П Т А Р Ы Н Ы Ң ҚАЛЫ П ТАСУЫ М Е Н Д А М У Ы Әрине, көрсетілген 10 сөз табының тілімізде сөйлеу процесінде алатын орны, атқаратын қы з- меті бірдей, біркелкі емес. Олардың әрқайсы сы - ның ұқсас топтардан айқы нды лы ғы , ажыратылу шегі, түрлену жүйесі, жетілу дәрежесі де бірдей емес. Ж алпы тілдің өзі тарихи құбылыс болған- ды қтан, оны ң грам м атикалы қ топтары ны ң бірі сөз таптары да тарихи құбылыс, олардың қалып- тасып, дамып отыру жүйесі бар. С өз та п т ар ы н ы ң ш ы ғу ы н , қалы п тасуы н бірсыпыра ғалымдар сөйлем мүшелерімен байла- ныстырады. Негізгі сөз таптары сөйлеу процесін- де сөздердің белгілі сөйлем мүшелері қызметінде жұмсалуы барысында біртіндеп жасалып қалып- тасқанын көрсетеді. Әрине, бұл процесте сөйлем ішіндегі сөздердің орын тәртібі, орналасу тұрғы - сы ны ң да әсері бар. Өйткені сөздер, бір ж ағы - н ан , сө й л ем д егі о р ы н тәртібі ар қы л ы (бұл сөздердің белгілі тәртіппен орналасуы ның қол- даныла келіп тұрақталуы негізінде қалыптасады), екінші ж ағы нан, белгілі сөздермен тұрақты син- таксистік қатынас жасап, грамматикалық сипаты айқындала бастау арқылы белгілі грамматикалық мағыналарға ие болады. Сол жалгіы грамматика- лы қ мағы наларының негізінде сәздер жеке-жеке грамматикалық топтарға, яғн и сөз таптары на жіктеле бастайды. Тілдің көне балаң ш ағы нада сөз таптары бүгінгідей бір-бірінен грамматикалық тұлғалары арқылы да, семантикалық сипаты арқылы да онша ажырап тұрмаған. Ол кезде грамматикалық тұлға- лардың деривациялық қызметінің озі дамымаған, тіпті грамматикалық тұлғалар қалыптаспай тұрған- да, сөздер бір-бірімен орын тәртібі арқылы таза аналитикалық жолмен ғана байланысқан. Жіктеу есімдікгерінің Орхон-Енисей жазбаларының тілінде баяндауыш қызметіндегі сөзбен қайталанып тірке- суі, бір жағынан, олардың әлі жіктік жалғауға то- лы қ айналып бітпегенін, екінші ж ағы нан, белгілі бір сәздің жалпы грамматикалық мағы наларын қалыптастыруда сөздердің қосымшасыз, орны ар- қылы белгілі қызметте қолданылғанын көрсетеді. М ысалы, Күлтегінде: Арық оқ сэн, ансық тосық емәз сэн, бір тодсар, ачсық емэз сэн - Арық бол сен, аш ты қ-тоқты қ бол сен, бір тойса аш болмас сен. Тонықұқта: Табған, Оғуз, Қытаң буучегу қабы- сыр, қалтачы біз өзі ічі тасын тұтмыс тег біз - Табғач, Оғы з, Қытаң бұл үшеуі қабысып, (табы- сып) кетсе, қалатыны біз, оз іш і-сырты н ұстай алмастаймыз. Білге Тонықұқ анығ ол, өз ол аңлар - Білікті Т өны құқ аңдағыш ол, ол өзі аңғарар. С өз ж өқ, алдымен саралана бастаған - есім- дер төбы мен етістіктер. Бұл төптардың өзі сөйлеу- де қызметтері, орын тәртібі арқылы ажырап отыр- ған. Есімдер субъект (субстант), объект есебінде, сөйлемнің соңындағы создер предикат қызметін- де жұмсалып, көпш ілік жағдайда бір сөздің әзі әрі есім ұғымында, әрі қимылдық ұғымды орын тәртібіне қарай білдіріп жұмсала берген. Тілімізде қазір омоним деп танылып жүрген, түркі синкре- тизмі деп аталатын құбылыс, я ғн и есім - етістік бір буынды негізгі түбірлер осының айғағы болса керек: кош (керуен) - көіи (бір ж аққа көшу), той (думан, ас беру) - той (төйып тамақ ішу), тоң (қатқан жер, кесек) - тоң (қалтырау, төңу), ық (жел тимейтін жақ) - ық (желдің ағымымен кету), ой ( төмен, өйпаң жер) - ой (жерді қазу), жау (май, көздің жауын алды немесе жаубүйрек, жау жұмыр дегенде, көне түрі: йағ -май) -ж а қ (май- лау, сөз соңындағы) ғ дыбысы есім сөздеудыбы - сына айналған, етістікте қатаң қ дыбысына ауыс- қан, соз (ақы ры н, жайлап: тез байығаннан соз байыған қайырлы деген мәтелде) - соз (тарту, ұзар- ту), түт (төбеге, бұрыштарға ш аң-төзаңның жи- ’ налып қалуы) - түт (майдалау, жүн түту) т.б. Д е м е к , с ө й л е м д е г і қ ы з м е т і м ен о р ы н тәртібінің тұрақталуы арқасында ең алдымен есім (негізінен зат есім) және етістік сөз таптары қалыптаса бастаған. Сөйлемнің бірінші позиция- сы ндағы сөздер зат атауы мен оны ң алуан түрлі |