3 . 2 . З А Т Е С І М Н І Ң Т Ү Р Л Е Н У Ж Ү Й Е С І
Зат есім нің түрленімі дейтін түсінік оны ң
жекеше, копше түрде қолданылу, септік, тәуелдік,
жіктік ж алғаулары нда қолданылу ж үйесін қам -
тиды. Тілдердің озге жүйесімен, әсіресе, еуропа
тілдерімен салы сты рғанда, түркі тілдерінің, со-
ның ішінде қазақ тілінің түрлену жүйесінің түбе-
гейлі өзгешелігі бар.
3.2.1. Зат есімнің коптік тұлғада
қолданылуы
Н ақты лы лексикалы қ м ағы насы на орай зат
есім сойлем іш інде не жекеш е, не копш е түрде
қолданылады . Зат есімдерді жекеш е, көпш е деп
аталатын екі топ қа айыра корсетуге негіз бола-
тын ең басты грамматикалық сыртқы белгі - олар-
ға коптік ж алғауы ны ң жалғануы. К өптік жал-
ғауын жалғау сезге көптік мағына берудің негізгі
жолы болғаны м ен, бірден-бір ғана жолы емес.
Ана тілімізде зат есімде коптік м ағы на пайда бо-
луының бұдан да басқа амал-тәсілдері бар.
Көптік м ағы наны ң арнаулы қосымш а арқы-
лы пайда болуы, негізінен алғанда, коптік жал-
ғауыны ң қы зметіне байланысты. Қ азақ тілінде
көптік ж алғауы
-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер
деген алты түрлі фонетикалық нұсқада ұшырай-
ды. М ұның
-лар, -лер
нұсқасы аяғы дауысты ды-
быс пен
-й, -у, -р
дыбыстарына біткен создерге (ба-
лалар, үйлер, таулар, нарлар),
-дар, -дер
нұсқасы
аяғы мұрын дыбыстары менл,
з, ж
дауыссыздары-
ны ң біріне біткен создерге (киім дер, қы здар),
-тар, -тер
нұсқасы аяғы қатаң дауыссыздар мен
ұяң
б, г
дыбыстарына біткен создерге (қонақтар,
арабтар, филологтар) жалғанады. Коптік жалғауы
ж алғанған зат есімдер көптік мағы намен қоса
озінің бастапқы лексикалы қ мәніне орай сойлем
ішінде мынадай мағы налы қ реңктерге ие болады.
Нәрсенің оз алдына дербес-дербес санап корсе-
туге болатын бөлшектерден тұратындығын корсе-
теді. М ысал ы:
өзендер, кітаптар, жануарлар, ыдыс-
тар.
К өптік ж алғауы н бұл ретте қолдану көбіне
соз болып оты рған заттардың біркелкі емес,
әркелкі екендігін аңғарту қажеттігінен туады.
Келтірілген мысалдардан коптік ж алғауы ны ң
м ұндағы
өзен, кітап, жануар, ыдыс
дегендердің
ұ зы н с а н ы н ы ң м о л д ы ғ ы н а н гөрі о л ар д ы ң
түрлерінің коптігін білдіру үшін ж ұм салғанды -
ғы н кореміз.
Сан жағынан бөлшектеп корсетуге келмейтін
бір текті нәрселердің ж иы нтығы н білдіретін атау-
ларға ж алған ған кезде де көптік жалғауы ж оға-
рыдағы секілді ол заттың жай ғана көптігін емес,
түрінің, сыртының әр түрлі екендігін аңғартады.
М ысалы:
тағамдар, тәттілер, тастар.
Мұндай
зат есімдер әр түрлілікті, әр сырттылықты корсет-
пей, бірыңғай, бір текті нәрселердің жиынтығын
корсететін болса, онда олар әрдайым коптік жал-
ғауы ж алғанбай айтылады.
Коптік жалғауы өзі ж алғанған зат есімдерге
молшылық, қисапсыз коптік секілді мағыналар-
ды да үстей алады. Мұндайда зат есімдердің негізгі
л е к с и к ал ы қ м ән ін ің , кобін есе сан ж ағы н ан
болшектеп корсетуге келмейтін нәрселерді білдіруі
шарт. Мысалы:
сулар, үгінділер.
Зат есімге коптік жалғауы жалғанғанда бұдан
кейін пайда болатын басты бір мағы налы қ реңк
- белгілі бір адамдардың тобы н, ж иы нты ғы н
білдіру. Мысалы:
жастар, сауыншылар, қырғыздар,
ғалымдар, еуропалыктар.
Туыстық ж ақы н ды қты білдіретін зат есім-
дердің тәуелденген түріне ж алғанған кезде көптік
жалғауы біреудің есімін сый тұтуды, құрмет тұту-
ды білдіреді. Мысалы:
апамдар, эжелер, атамдар.
Көптік жалғауы мезгіл мөлшеріне байланыс-
ты айтылатын кейбір зат есімдерге ж алғанған
кезде сөзге тұспал, шамалау м ағы насы н үстейді.
М ысалы:
кыстың ортасында - қыстың ортала-
рында, тамыздың аяғында - тамыздың аяқта-
рында, жаздың басында - жаздың бастарында.
ЗАТ Е С ІМ
Достарыңызбен бөлісу: |