П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
. 5 . С Ы Н Е С І М Н І Ң З А Т Т А Н У П Р О Ц Е С І
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 4 . 5 . С Ы Н Е С І М Н І Ң З А Т Т А Н У П Р О Ц Е С І
Қай тілде бөлсын, сөз таптары арасында бір- біріне ауысу, алмасу прөцестері бөлып отырады. Осымен байланысты сы нды қ белгіні білдіретін создер сөйлеу қажеттілігіне қарай заттық ұғымда қөлданылады. Сын есімнің көптеліп, септеліп, тәуелденіп келіп, зат есімге ауысып, заттанып қөлданылуы - субстантивтену процесі деп атала- ды. Сын есім мен зат есім тек лексика-сем анти- калық жағынан ғана емес, қөлданылу ерекшелігі қабілеттілігі ж а ғы н а н да аж ы раты лады . Зат есім нің негізгі қызметі заттық ұғы м ны ң атауын білдіру бөлғандықтан да, жеке дара еркін қолда- ныла беретін болса, сын есім нің семантикалы қ м ағы насы заттық сапаны білдіріп, белгіні, сы н- ды, сипатты, қасиетті т.б. көрсету бөлғандықтан да, негізінен, жеке дара қөлданылмай, өзі аны қ- тап тұратын затқа тәуелді бөлып, сөнымен тірке- се жұмсалады. Сын есімнің бұл қөлданылу ерек- шелігі әр кезде бірдей сақтала бермейді. Кейде заттың сы нды қ, сапалы қ т.б. белгісін білдіретін сын есімдер әдеттегі қөлданылу қалпынан ауыт- қы п, заттың атауы ретінде де ж ұмсала береді. Ондай жағдайда зат есім түсіріліп айтылып, сын есім сөл түсірілген зат есімнің қызметін атқа- рып, заттық мағынада қөлданылады. Демек, суб- стантивтенген сөздердің мағыналары кеңи түседі, әрі өзінің негізгі қызметін атқарып, әрі жаңа зат- ты қ м ағы на үстеледі. Ө ңш ең ж албағай тымақ- тылар тұс-тұсынан қалың қөл ға қөсылып кетті (Ж ансүгірөв). Бізге ханның емес қараның, бидің емес бүқараның тілегін өрындайтын өкімет керек 468 МОРФОЛОГИЯ (Есенж анов). Жақсыдан ш арапат, ж аманнан ке- сапат (М ақал). Осы сегіз үй ішіндегі ең бүтіні және үлкендеуі - ортада тұрған ж алпақтау бес қанат үй (Әуезов). Бұл мысалдардағы затганған сын есімдердің қасына анықталушы сөздерді қой- ған ж ағдайда, қайтадан сы нды қ сипатқа ие бо- лы п, аны қтауы ш ты қ қы змет атқара алады. М ы- салдардағы тымақтылар, қараның, жақсыдан, жа- маннан, бүтіні, үлкендеуі секідді сын есімдер тұрған ор н ы н а, м а ғы н а л ы қ ерекш ел ігін е қарай зат есімнің орнына қолданылып, зат есімге жалғана- тын көптік, септік ж алғаулары н қабылдап тұр: тымақты адамдар, қара халықтың, жақсы адам- нан, жаман адамнан, бүтін үйі, үлкендеу үйі. Ол сы н есімдердің заттану процесі біркелкі емес, кейбір сын есімдер бүтіндей заттанып біржо- ла субстантивтеніп кетеді. Олар: жас, бала, ауру, жүдеу, бай, кедей т.б. Бұлар заттық мағынада қолданылуымен бірге кейбір тіркестердің құрамында ғана сапалық, сын- ды қ м ағы нада кездеседі. Көп іш інен салпы ерін бала жігіт ш ы қты (М үсірепов). Талдан таяқ жас бала таянбайды , Бала бүркіт түлкіден аянбайды (Х алы қәні). Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғай- ды арман, Ш ош им ы н кейінгі жас балалардан (Абай). Қ азақ ауыз әдебиетінің бір бай жері - Көкшетау (М ұқанов). Жас ұландар әңгіме баста- ды (Жароков). Ж оғарыда аталған сын есімдердің әрі затгық, әрі сы нды қ м ағы на білдіруінің негізгі себебі о бастағы зат есімнің атрибутивті қолданылумен байланысты. Мұндай қолданылыс тілде анықтау- ыш деп аталатын синтаксистік қызметгегі сөйлем мүшесін қалыптастырған, ал бұл синтаксистік қаты- настың тұрақтануы тілдің морфологиялық құры- лымында сын есімнің дербес грамматикалық топ ретінде қалыптасуына негіз қалады. Қазіргі қазақ тіліндегі жас, бала, кедей, бай, ауру, жүдеу т.б. сөздерінің атрибутивтік мәнде орнығуы - осы син- таксистік қолданыстың нәтижесі. Бұлар көбіне заттық мағынада қолданылады. Сонымен, сын есімдердің заттану процесі бірдей емес. О сы ған байланысты сын есімдердің көбі уақытша, кейбіреулері толық субстантивтенеді. 4.6. А Д Ъ ЕК ТИ В ТЕН У АМАЛЫ Адъективтену - басқа сөз таптары ны ң сын есімге ауысуын білдіретін конверсиялық процесс. Қ азақ тілінде сын есімнің өз алдына дербес ф ам м атикалы қ топ болып қалыптасуына адъек- тивтену процесінің атқарған рөлі зор. Себебі, негізгі сын есімдердің барлығы о баста басқа сөз таптары нан ауысып атрибутивтік мәнде қалы п- тасқан сөздер болып табылады. Қ азақ тіліндегі сын есімдер тобындағы ауру, жамау, жүдеу, кебу, ақсақ, сасық, жасық, қайнар (бұла к),ж анар (тау), қашаған, сүзеген, қабаған, тебеген, өңкиген, дүңки- ген, өзге, басқа, ұш қалақ, ұшқыр т.б. сөздер есім мен етістік тобы ндағы сөздерден ауысып, сын есімдерге айналған. Қазіргі қазақ тілінде ақ, қара, көк, бай, кедей, жас, жарық, тең сын есімдері атрибутивтік мәнде орнығуы - осы синтаксистік қолданыс нәтижесі. Бұлар әрі сы нды қ, әрі заттық м ағы нада қолда- нылады. Қызыл, жасыл, сары, ұзын, жүдеу, үлкен, кіші т.б. сын есімге етістіктен ауысқан. Анықтауыш - ты қ қызметте жиі жұмсалып, ол қолданыс эбден тұрақталып адъективтенген. Бұл - сын есімдерді жасаудың өзге тәсілдеріне қараған да онш а бел- сенді емес. Сы н есімдердің м ағы насы мен грамматика- лы қ ерекшелігіне қарай түпкілікті және уақытша адъективтенген болып бөлінеді. Алаңғасар, шалажансар, біртоға, жалаңаш, жарымжан, кішіпейіл, көнетоз, көнтерлі, төртпақ, қашаған, ауру, тас бауыр, ұр да жық т.б. сын есім- дері деф орм аланған (әуелгі ф орм асы н ж оғалт- қан ), идиом аланған. Бұлар ш ырай формалары - мен де өзгере алады: ашық ауыздау, көнетоздау. Қ ұрам ы на қарай ж алаң және күрделі адъек- тивтер болып бөлінеді. Бір сөзден тұратын лексемалар жалаң деп аталады. М ысалы, қашаған, сүзеген, ақсақ, қызу, бітеу (жара). Екі компонент немесе одан да көп сыңардан тұратын сын есімдеркүрделі адъективтер деп ата- лады. М ысалы, ұр да жық, әпербақан, безбүйрек, желаяқ, жатыпішер т.б. О сы мен байланы сты күрделі адъективтер тұлға ж ағы н ан біріккен, күрделі, ф разеология- л ы қ тіркес болып келеді. Ш ы ғу тегіне қарай жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|