П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 4 0 0
м и г ч ч л л и і и л ген: қим ы лды ң субъект пен объект арасы ндағы белгілі қаты сты білдіру, сон д ай -ақ -м а ( - ба) жұрнағы сол қим ы лды ң (айту, жүру) болмайты- нын білдіріп, түбір семантикасына өзгеріс енгізіп отыр, ал -ды, -се, -м қосымш алары (жедел өткен шақ, шартты рай, 1 -ж ақ жекеше жіктік жалғауы) түбір семантикасына өзгеріс енгізбей, тек қосым- ша ш ақты қ, ш арттылық, жекеше ж ақты қ м ағы - налар үстелген. Осьщан көрінетіндей, шырай ка- тегориясыны ң ф ам м ати калы қ сипаты етістіктің сабақты-салт етістік, етіс, болымсыз етістік кате- горияларына ұқсас келеді де, лекси ка-ф ам м ати - калы қ категория болып табылады. Ш ырай кате- гориясының мәнін тану үшінС\.Ысқақовтың мына пікірін келтіре кетейік: Сы н есімнің ш ырай деп аталатын категориясының мазмұны да, формасы да әлденеш е заттың (әр түрлі я біркелкі белгі- лерін емес) бір түрлі біркелкі белгілерінің өзара айы рм аш ы лы қтары н, демек, сол біркелкі белгі- лердің бір-бірінен я артық, я кем екендігін аны қ- тау арқылы туады. Екінші сөзбен айтқанда, біреуі ақ, біреуі қы зы л, біреуі қара, біреуі сары, біреуі қоңы р, біреуі көк түсті нәрселерді немесе біреуі үлкен, біреуі кіші, біреуі тік, біреуі сопақ, біреуі тікше нәрселерді (дұрысында түстер мен сындық белгілерді) салыстырудан шырай категориясы ту- майды. Ш ы рай категориясы я біры ңғай ақ, я біры ңғай қы зы л, я біры ңғай қара, я біры ңғай сары, я бірыңғай қоңыр, көк түсті әлденеше (кемі екі) заттардың реңцеріндегі ерекшеліктерді неме- се біры ңғай үлкен, я біры ңғай кіші делініп та- нылған әлденеше заттардың көлем-аумақтарын- дағы арты қ, я кем дік дәрежелерін өзара салы с- тыру арқы лы туады. Әрине, ондай реңдер мен дәрежелер сан ж ағы нан да, сапа ж ағы нан да са- лыстырылады. Ө йткені біркелкі белгінің осы н- дай санды қ я сапалы қ айырмаш ылықтары , сай- ып келгенде, шырайларды бір-бірінен айыратын өлшеу де, тірек те, негіз болып саналадьі. Солай бола тұрса да, ш ырай қосымш алары сияқты оның түрлері туралы да қазақ тіл білімінде біры ңғай пікір ж оқ. Ең алдымен, бірден көзге түсетін ерекшелік - фамматикалар мен оқу құрал- дарында ш ырай түрлерін жасауға негіз болатын тұлға деп көрсетілетін жай шырай түрін жеке шырай деп бөліп көрсетеді. Тек шырай түрлеріне негіз болатын, ал өзі шырай түрлеріне м ағы на- лы қ ж ағы нан да, тұлғалы қ ж ағы нан да оппози- циялы қ қатар құрай алмайты н, сөйтіп басқа түрлермен тепе-тең парадигмалық жүйе жасай алмайтын тұлға ол категорияның ішіне, шеңбері- не кіре алмайды. Дәл осындай жағдай етіс кате- гориясындағы негізгі етіс деген ұғы м ға да қатыс- ты. Сөйтіп, бұл жерде ш ырай деген ұғым сапа- л ы қ сын есім деген ұғы м м ен барабар, ал жай ш ырай дегеннің ондай қасиеті бұл еңбектерде аш ы қ көрсетіледі: заттың белгісін, түсін (түрін), сапасын, көлемін, салмағын, аумағын, тағы басқа сондай негізгі сы р-сипаттары н білдіретін сапа- лы қ сын есім жай шырай болып есептеледі. Сон- да сапалы қ сын есім тұлғасы мен жай шырай деген ұғым бір болса, ол бір ұғымды, біріншіден, екі түрлі атағаннан не ұтамыз? Екінш іден, кате- гориялы қ түрлену тұлғалары на негіз болатын тұлға (сапалық сын есім деген ұғым да, тұлға да) ол категорияға (шырай түріне) енбейді. Мысалы, тәуелдік категориясына негіз болатын тұлға - зат есімнің түбірі. Бірақ зат есімнің түбірі тәуелдіктің ішінде бір түрі болып саналмайды . Осы ерек- шелік академиялық фамматикада алғаш рет дұрыс көрсетілген: “ М ектеп грамматикаларында жай ш ырай сын есімнің басқа ш ырай формалары н жасаудағы негіз, таяныш тұлға болатынын көрсе- ту үшін беріледі. Бірақ бұл атау ф ормада ешбір салыстыру ж оқ, ендеш е ш ырай жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|