жаксырак,
акылдырак, үлкендеу, тарлаут.б.
М ұндағы
-рак,
-рек, -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу
қөсымшалары
сапалық сын есімдерге түгелдей жалғанады. Ал
-ғыіи, -гіш, -ғылт, -шыл
қөсымшалары бірді-екілі
сөздердің ғана құрамында кездеседі. Сонымен
бірге
акшыл, сарғыш, сұрғылт
сәздерінің өзі шы-
рай фөрмасымен түрленеді. М ысалы
,акшылырақ,
сарғыштау
т.б. Ж алпы тіл білімінің қағидасы
бөйынша, бір категөрияға жататын ф ам матика-
лы қ фөрмалары бірінің үстіне бірі жалғанбайды.
Бір сегітік жалғауының үстіне екінші септік жал-
ғауы, бір есімше ф орм асы ны ң үстіне екінші бір
есімше қосымшасы жалғанбайды. Олай болса, сын
есімге жалғанатын
-ғыш, -іиыл, -ғылт
қосымша-
С Ы Н Е С ІМ
465
л а р ы ш ы р ай ф о р м а с ы н ы ң г р а м м а т и к а л ы қ
көрсеткіші емес, олар сөз тудырушы қосы м ш аға
жатады. Есімше, көсемше, рай ж әне субстантив
формаларының қосымшалары жалғанған сөздері-
не грамматикалық м ағы на үстеумен қатар, бар-
л ы қ түрлеріне түгелдей ж алғаны п, грамматика-
лы қ абстракция жасайды. Жол-жөнекей айта кету
керек, Ы.М амановтың бұл позициясының тілдегі
грамматикалық тұлғалардың мәнін анықтай түсу-
де ғылы ми негізі бар мәнді дәлел екенін, көпте-
ген грамматикалық құбылыстарды қайта қарап,
қайта саралау керек екенін көрсете отырып, ғалым
пікірінің екінші критерийіне байланысты тіл заң-
дары қаты п қалған, өзгермейтін қағи да емес,
белгілі бір құбылыстарға байланысты кейбір шарт-
ты лы қ та болып оты раты нды ғы н да ескерткен
жөн екенін естен ш ы ғарм ауы мы з керек. Етіс
жұрнақтары ның бірінің үстіне бірі жалғануы со-
ның көрінісі, тілдік құбылыстың грамматикалық
емес, лексикалы қ немесе лексика-семангикалы қ
сипаты ны ң бір белгісі болуы керек. Ал А .Ы сқа-
қов ш ырай ж ұрнақтары ны ң бірінен кейін бірі
үстеліп, әсіресе
-лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу
ж ұрнағы ны ң қосы лаж алғануы н оғаш деп есеп-
темейді.
Сапалық сын есімнің шырай катеюриясы мен
реңдік мәнді топтары (түрлері) бір-біріне ж ақын
тілдік құбылыс болғаны мен, бірдей емес екенін
көреміз. Сын есімнің реңдік мәнді түрлері мен
зат есім нің реңдік мәнді түрлері сем антикалы қ
(лексика-грамматикалық) сипаты жағынан сәйкес
келеді. Зат есімнің де, сын есімнің де реңдік мәнді
түрлерін жасайтын қосы м ш алар, бір ж ағы н ан ,
әдетгегі форма тудыратын парадигмалық жүйенің
түрі болып табылатын қосымшалардан да, екінші
ж ағы н ан , белгілі топқа жататын сөздерге түгел
^жаппа*і.жалғана алмау сипаты ж ағы нан сөзжа-
сам қосымш аларынан да, семантикалық сипаты,
яғн и жаңа сөз, лексема тудыра алмау жағынан да
ажыратылып, өзгеше топтағы қосы м ш а екенін
көрсетеді. Сондай-ақ сапалық және қатыстық сын
есімдердің ара жігін ажыратуда да кейде қи ы н -
ды қ туып отыратынын да ескерте кеткен жөн.
Бұның өзі, ең алдымен, тілдің өзі, оны ң жекеле-
ген элементтері қатып қалған нәрсе емес, әр
уақытта даму үстіндегі болып отыратын тілдік
процесс, құбылыс екенін көрсетеді. Мысалы, қатыс-
тық сын есімдер тұлғалық құрамы жағынан әдетте
туынды түбірлер болып келеді де, оны ң мағы на-
сы сол сездің түбірі білдіретін мағы наға қатысты
болады. Сын есімнің бұл түрі қаты стық деп ата-
луының мәні де осында жатыр. Бірақ ондай қатыс-
ты қ мәндегі туынды түбір сөздердің біразы се-
м антикалы қ озгеріске ұшыраудың салдарынан
сапалық сипатгы, мәнді біртіндеп білдіре бастау-
дың нәтижесінде сапалы қ сын есімге ауысады.
Мысалы,/шль//с,
ашық, ақылды
сияқты сындар
толу,
аіиу
қим ы лы на,
ақыл
деген заттық ұғы м ға тіке-
лей қатысты, солардан жасалған, бірақ сол қаты-
сгы қ мәнді ған а білдірумен шектеліп қалм аған,
екінші бір заттың сапалы қ сипатын білдіруге
ауысқан, сондықтан да оларға шырай формала-
ры ж алғаны п, шырай категориясы жасалады да,
ол шырай категориясы сапалық сын есімнен жа-
салады:
толық - толықтау - толығырақ - топ-
толық - тым толық, аіиық - ашықтау - ашығы-
рақ - ап-ашық - өте ашық, ақылды - ақылдьиіау -
ап-ақылды - өте ақылды
т.б.
Сын (сапалы қ) есімнің шырай категориясы
лексика-грам м атикалы қ категория, жалпы сын
есімнің түрлену жүйесі емес, сапалық сын есімнің
сем антикалы қ ж әне грамматикалық тұлғалану
сипаты болып табылады. Өйткені шырай қосым-
шалары түбірге (сапалық сын есімге) жалғанып,
түбір білдіретін м ағы наны өзгертіп жібере алма-
ғанымен, оған сәл де болса озгеріс енгізіп неме-
се қосы м ш а реңк, м эн үстеп отырады. М ысалы,
қызыл
мен
қып-қызыл, үлкен
мен
үлкенірек, ащы
мен
ащылау
семантикалық ж ағынан бірдей емес.
Зат есімде
үй-ді
(салды),
үй-дің
(тобесі),
үй-лер-
ің
(корінді), етістікте (созді)
айт-ып-ты, оқы-ған-
м е т .6 .
сөздерде -д /таб ы с септік жалғауы,
-дің
ілік септік жалғауы,
-лер
кептік,
-ің
тэуелдік жэне
атау септік нөлдік тұлғалары
үй
деген создің жалпы
ф ам м атикалы қ мағы насы на ешбір өзгеріс енгіз-
бей (деректі зат атауы болып қалып отыр), оған
тек қосы м ш а тура объектілік, грамматикалық
меншіктілік, коптік, 2-жаққа тәуелдік субъектілік
м ағы налар үстеген: етістікте де
-ып
кесем ш е
ж ұрнағы ,
-ты
3-ж ақ ж іктікж алғауы , -ғ я « е с ім -
ше ж ұрнағы ,
-мын
1-жақ жекеш е жіктік жал-
ғауы да
айт, оқы
қимыл, іс-әрекеттің мағы насы -
на ешбір нұқсан келтірмей, өзгеріс енгізбей, сол
ж алпы ф ам м атикалы қ (түбір білдіретін) м ағы на-
ның қимыл және сабақты м эннің үстіне ш ақ-
ты қ, ж ақты қ (жекешелік) мағыналарын үстеген.
Ал
а й т - ы л -м а - д ы , ж ү р -г із -с е -м
д е г е н д е ,
бірінш іден,
-ыл: -гіз
қосымш алары түбірдің се-
мантикасы на озгеріс енгізген: сабақты етістікті
(айт) салт етістікке айналды рған (айтыл), салт
етістікті (жүр) сабақты етістікке айналды рған
(жүргіз), яғн и түбір білдірегін жалпы қимыл, іс-
әрекет өзгермегенмен, сабақты лы қ-салтты лы қ
сипаты өзгерген, екіншіден, қосымша мән үстел-
|