П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
-ды, -қан, ортақ етісті-с, болымсыздық-ме, шарттылық-се, 3-жақ- ты қ келді
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| -ды, -қан,
ортақ етісті-с, болымсыздық-ме, шарттылық-се, 3-жақ- ты қ келді дегенде нолдік форма, 2-жақты қ -сың, 1-жақты қ -м м ағы наны білдіріп тұр. Соны мен бірге түбір білдіретін қим ы лды қ м ағы на ж ойы - лып кетпей, сақталған. Егер түбір тұлға білдіретін грамматикалық мағына ондайда жойылып кетсе, онда ж алғанған грамматикалық тұлға сол соз та- бының созтүрлендіруші формасы емес, басқа соз табын жасайтын соз тудырушы немесе созжасам корсеткіш і болғаны , сойтіп ол соз басқа соз та- бына ауысып кеткені, я бұл соз табыны ң түбір тұлғасына ондай грамматикалық мағына тән бол- мағаны . Ал бұл жерде етістіктің ш ақты қ, бо- лы м сы зды қ, ш арттылық, ж ақты қ т.б. м ағы н а- ларды білдіретін тұлғалары түбір тұлға м ағы на- сын озгертіп жіберетін соз тудырушы корсеткіш бола алмайтыны түсінікті. Түбір тұлға білдіретін м ағы на мен сол соз табыны ң әр түрлі ф ормала- ры үстелуі арқы лы пайда болатын грамматика- лы қ м ағы наларды ң салмағы, қызметтері бірдей емес. Басқаш а айтқанда, түбір мен қосымш алар морфема ретінде морфологияның объектісі бол- ғанмен, әр түрлі лексика-грамматикалық қасиет- тері арқы лы бір-бірінен ерекш еленетіні сияқты олар білдіретін грамматикалық мағына да, яғни 496 М ОРФОЛОГИЯ түбірде жалпы грамматикалық мағына да, қосым- ша да, жеке грамматикалық мағына да бір-бірінен ерекшеленеді. Түбір тұлға білдіретін м ағы на негізгі лекси- калы қ м ағы н асы н ан туындап, жалпылануы ар- қы лы сол сөз табы ны ң сөз табы ретінде қалы п- тасқаннан кейінгі орны ққан, тұрақталған грам- м атикалы қ м ағы н асы , сонды қтан ол м ағы н а сөздің жеке тұрғандағы түрінен байқалса, сөз та- бы ны ң тұ лғалы қ м ағы налары сөйлеу процесін- де, ол сөздің басқа сөздермен қары м -қаты насқа түсу нәтижесінде пайда болатын және белгілі грам- м атикалы қ ф орм алар арқылы берілетін м ағы н а болып табылады. Ол ф орма арнаулы граммати- калық көрсеткіш тер арқылы көрінуі мүмкін не- месе тілдің дам у бары сы нда грам м ати калы қ көрсеткіштері түсіп қалып қалыптасқан я белгілі бір тұлғадағы сөздермен синтаксистік қары м - қатынасының тұрақталуы нәтижесінде пайда бо- л а ты н а р н а й ы гр а м м а т и к а л ы қ м а ғ ы н а н ы ң көрсеткіш і ретінде қалы птасқан нөлдік форма болуы мүмкін. Сондықтан нөлдік форманың мән- мағынасы түбір тұлға ыңғайында емес, білдіретін м ағы насы арқылы өзі енетін грамматикалық ка- тегорияны ң я парадигманың басқа түрлерімен салыстырыла, жіктеле қарастырылғанда ғана ай- қындалады. Я ғн и , мысалы, атау тұлғаны басқа септік тұлғаларына негіз болатын түбір тұлғамен бір деп аны қтау дұрыс еместігі ж оғары да айты - лады, онда атау септік басқа септіктермен тең дәрежеде болмас та еді, септік категориясы ны ң бір түрі болып есептелмес те еді. Атау септіктің арнайы грамматикалық формасы болмағанмен, бір ж ағы нан, оны түбір тұлғада бөлек етіп таны та- тынын, екінші ж ағынан, сол арқылы басқа септік түрлерімен белгілі дәрежеде бірлікте тұрып, іштей олардан саралануға негіз болатын субстанттық ма- ғынасы, сөйлемнің предикатымен жақтық жағы- нан қиыса байланысып, грамматикалық субъекті сияқты атқаратын қызметі бар екенін ескермеуге болмайды. Атау септіктің бұл ерекшелігі басқа сөз таптарының сөйлем ішінде атау тұлғада тұрып, бастауыш қызметін атқарып, субстантивтенуінен айқын көрінеді. Дәл осы сияқты жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|