П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| кімді?
немесе нені? келді, ойнады, бозарған, таң қалды т.б. деп айтуға бол- майды. Әрине, бұдан салт етістікті де, сабақты етістікті де тудыратын ф ам м атикалы қ тұлға, топ бүтіндей ж оқ екен деуге болмайды. М ысалы, етіс жұрнақтары мен кейбір сөзжасам қосымшалары салт етістік немесе сабақты етістік жасау қы з- метін де атқарады, бірақ бұл парадигмалық жүйе сипаты дәрежесіне жете алған ж оқ, сондықтан бұлар сабақты лы қ-салтты лы қ категориясы ны ң грамматикалық тұлғалану жүйесі бола алмайды. Бұл ж ағы нан келгенде етістіктің салттылық- сабақты лы қ семантикалы қ түрлі ерекш еліктері зат есімнің жалпы есім - жалқы есім, адамға бай- ланысты зат, адамнан басқа атауларға байланыс- ты зат, сын есімнің сап алы қ-қаты сты қ немесе сапалық сын есімнің түр-түсті және сапалық сын - көлемдік сын т.б. түрлеріне ұқсас келеді. Өйткені бұлардың басты ерекшелігі, озгешелік белгісі жал- пы осы топтағы сөздердің жалпы грамматика- лы қ мағынасының (семантикасының) әрі біртек- тес, ы ңғайлас және әрі бір-біріне қайш ы келе алатын, оппозициялық сипатта бола алатын қаси- етінде: жалпы біртектес, бірыңғай заттардың жал- пы атауы (жалпы есім) ж әне соны ң жеке дара затқа берілген атауы (жалқы есім) және оны ң нақтылы шегі болуы: кісінің аты, жер аты, меке- ме, ұйым атауы т.б. немесе тек адамға байланыс- ты (адам, туыс, кәсіп-м ам анды қ, қы змет, лауа- зым баптарына т.б.) атаулармен ғана қарама-қай- шы мәндегі қалған бар зат, құбылыс, жан-жану- арлар т.б., атаулары және олардың алғаш қы сы (адам ға байланы сты) кім? деген сұраққа жауап беруі, екіншісі қарама-қайшысыне? деген сұраққа жауап беруі сапалық сын зат, құбылыстың сапа- лы қ белгісін, түс-түрін т.б. білдіруі де, қатыстық сын әр түрлі зат, құбылыс, қим ы л, іс-әрекеттің т.б. қатыстық сипатын білдіруі және сапалық сын есімнің шырай тұлғаларымен түрлене алуы, ал қаты сты қ сы ндарға шырай тұлғалары ны ң жал- ғ а н б а у ы с и я қ т ы б о л ы п к е л е д і. Б ір а қ бүл көрсетілген тілдік құбылыстардың осындай се- мантикалық (мағыналық) сипаты (бір тектес, әрі қ а р а м а -қ а й ш ы ) б о л ған м е н , грам м ати кал ы қ М О Р Ф О Л О Г И Я көрсеткіш і, ол мағы налардың сипатын көрсетіп тұрарлы қ грамматикалық тұлғалары ж оқ. С он- дықтан бұлар грамматикалық немесе (зат есімнің я сын есімнің) лексика-фамматикалық категория- сы бола алмайды. Ал сабақты етістік пен салт етістіктің бұд сипатта жайы өзгеше. Д егенм ен, сем антикалы қ түрге бөліну ерекш еліктеріне сай грам м атикалы қ сипаты да бар: ол - сабақты етістіктің әр уақытта тура объектіні талап етіп тұруы да, ол қасиет табыс септікті сөзбен тікелей байланы с жасап, соны меңгеріп тұруы, ал салт етістікте тура объектіні қажет етпей, табыс септікті созбен байланыспай қолданылуы, сөйтіп, семан- тикалық ерекшелік фамматикалық (синтаксистік- морфологиялық) тұлға арқылы жүйелі түрде іске асып, ф амматикалы қ сипатының корсеткіші бола алуында. Етістіктің салт және сабақты болып бөлінуі олардың қалайда болмасын тұлғалық ерек- ш еліктеріне емес, негізінде, лексикалы қ (дұры- сында жалпы фамматикалық) мағыналарына бай- ланы сты болып келеді. С онды қтан да бұл кате- гория етістіктердің семантика-синтаксис саласын- дағы өзгешеліктері қатарында танылады. Соңдық- тан да салтты лы қ-саб ақты л ы қ категори ясы н етістіктің лекси ка-ф ам м ати кал ы қ (таза ф ам м а- тикалы қ категорияларына қарам а-қайш ы ) кате- гориясы деп танып, бөліп көрсетеміз. Салт-сабақты етістіктердін семантикалық си- паты ны ң басым болуы қасиетіне қарап, кейбір зер п еу ш іл ер , біріншіден, салт етістікті сабақты етістікке және сабақты етістікті салт етістікке ай- налдыратын қосымшаларды сөзжасам қосымш а- лары деп, екінш іден, салтты лы қ-сабақты лы қ белгіні етістіктің полисем иялы қ немесе ом они- м иялы қ сипатын ажырататын критерий деп те ұсынады, яғн и бірдей айтылатын етістіктер әр уақытта тек сабақты немесе тек салт мәнінде болса, онда ол көп мағыналы етістікте, бірде салт, бірде сабақты болса, омоним я ғн и бөлек-бөлек сөз (етістік) деп бөледі. Олай болғанда жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|