П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет715/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   711   712   713   714   715   716   717   718   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

Ж үрістері тым
асығыс көрінді
(И манбеков). 
Кешкі ш айға енді
отыра бергенде, есік алдынан асығыс келе ж атқ-
ан адамның жүрісі естілді
(Дүзенов). 
Асығып,
алып-үшып арындаған локомот ив барған сайын
жүрісін үдете түсті
(Асанов).

жұрнақты қимыл есімі сияқты 
-ыс
жұрнақ- 
ты форма да конверсияланы п, зат есімге айнал- 
ғаны н 
батыс, шығыс, табыс, қоныс, етіс
сияқты 
сөздерден байқауға болады.
-мақ (-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пеқ)
жұрнағы ар- 
қылы жасалған қимыл есімдері де бар.
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқ-барды, ертегіні термекүшін
(Абай).
Осы қатарлардағы 
ермек
зат есім болса, 
тер-
м ек
сөзі қимыл есімі. Өйткені 
термек үіиін
де- 
генді 
теру үшін
деп айтуға әбден болады.
-мақ
формалы қимыл есімінің омонимдес тағы 
екі формасы бар. Мысалы: 
Тоты қүс түсті көбе-
лек, Жаз сайларда гулемек, Бэйшешексолмақ, күйре-
мек
(Абай). 
Қызметкердің бэрін де өлтірмекщі.
Болыпты шолдегенге шыдай алмай
(Абай).
Алғаш қы сөйлемдегі 
гулемек, солмақ, күйре-
м ек -
қимыл есімі емес. Себебі, бұл жерде 
гу-
лейді, солады, күйрейді
деген мағынада қолданы- 
лып, ауыспалы осы шақ мағынасын беріп тұр. Ал 
екінші сөйлемдегі 
өлтірмекші
мақсат мәнді келер 
шақ есімше. Бұлардың қай-қайсы сы ндағы 
-м ақ


ЕТІСТІК
5ХУ
ж ұрнағын ->> жұрнағы м ен алмастыруға болмай- 
ды. Сондықтан етістіктің бұл формаларын 
-мақ
формалы қимыл есімінің жұрнағымен омонимдес 
форма деп есептеуге болады (қара: Есімше).
-мақ формалы қимыл есімінің қазақ тіліндегі 
қолданылу аясы тары лы п, 

жұрнақты қимыл 
есімінің қолданылу жиілігі артып келеді. С он- 
дықтан 
-м ақ
ф ормалы мен 

формалы қимыл 
есімі жарыса қолданыла береді. Мысалы: 
бармақ
түгіл - бару түгіл, айтпақ түгіл - айту түгіл,
болмақ қайда - болу қайда
т.б.
Қимыл есімінің бұл түрінің тәуелдік, септік 
формалары нда қолданылуы мақал-мәтелдерде
көне ш ығармаларда жиі кездеседі. Мысалы: 
Хан-
ның жақсы болмағы - қарашаның елдігі
(Бұхар 
жырау). 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   711   712   713   714   715   716   717   718   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет