П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
м ал уға келді. Сэуле кеңсені т азалауға
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| м ал уға келді. Сэуле кеңсені т азалауға барады.
-у ж ұрнақты қимыл есімі жаты с септігінде қолданылып, қимылдың ұдайы орындалып жат- қаны н білдіреді де осы ш ақ м ағы насы н аңғарта- ды. М ысалы: Әр гектардан он бес центнерден ас- тық бастырылуда (газеттен). Көмектес септігіндегі -у ж ұрнақты қимыл есімі болды етістігімен тіркесіп қим ы ләрекеттің әлденеше қайталанғанын, дүркінділігін білдіреді. М ысалы, айтумен болды, айқайлаумен болдыт.6. -ыс(-іс, -с) жұрнағы арқылы жасалған қимыл есімі - сиректеу қолданылатын форма. Қимыл есімінің бұл түрінің жұрнағы ортақ етіс жұрнағы- мен омонимдес болғандықтан, қазақтілі граммати- касында бұл екі форманы шатастыру, -ыс формалы етістіктің бәрін ортақ етіске жатқызу байқалады. Ш ы нды ғы нда, бұл етістіктен ортақ етіс те, қимыл есімі де -ыс, -іс жұрнағы жалғанатындық- тан жеке тұрғанда дербес мағынасы аңғарылмай- ды. Оны тек контексте ажырату мүмкін. Сондықтан қимыл есімі мен ортақ етіс фор- м асы ны ң өзгеш еліктеріне тоқтала кету орынды болмақ. 1. Ортақ етістің грамм атикалы қ м ағы насы әрқашан іс иесі екі не одан да көп екенін білдіреді. Ал қимыл есімінде іс иесінің саны на қатысты м ағы на болмайды. Мысалы: Ауыл ортасында үйірлі-үйірлі болып отырған еркектер де орнына түрысты (М ұқанов). Мэруардың киімі, бітімі, т үрған түрысы көзіме оттай басылды. Бірінші сөйлемде түрысты деген ортақ етіс те, екінш і сөйлемдегі түрысы (М әруар - біреу) - қимыл есімі. 2. Ортақ етіс формасы рай, көсемше, есімше формасында қолданылады: айтысса, айтысады, айтысып, айтысқані.Ь. Қимыл есімі тек есімдерше тәуелденіп, сеп- тесіп қолданылады: келісімен сабаққа отыр- ды. Оны м ен күлісіне қарап таныдым. 3. Ортақ етіс формасында қолданылып тұрған сөзді -у қосымш алы қимыл есімімен ауыстыруға болмайды. Ал қимыл есімдерінің ж ұрнағы өзара алмаса береді. М ысалы: күннің батысы - күннің батуы, Алтынайдың жүрісі - Алтынайдың жүруі, Тайбуырылдың шабысы - Тайбуырылдың шабуыт.Ь. 4. О ртақ етіс ф орм асы на қимыл есімінің -у, -м а қ ж ұрнағы ж алған а береді, ал -ыс жұрнақты қимыл есіміне бұл ж ұрнақтар үстемеленіп жал- ғанбайды. М ысалы, танысу, таныспақ, айтысу, айтыс- пақ дегенде ортақ етістер қимыл есіміне айналып тұрса, қоныс, оріс, батыс сөздерін олайша (қоныс- пақ, өрісу, батысудеп) айта алмаймыз. -ыс ( - іс) ж ұрн ағы арқы лы ж асалған қимыл есімдері сирек те болса көптеліп, тәуелденіп, сеп- теліп қолданылады. Мысалы: жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|