П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
.2 . Е Л ІК Т Е У І Ш С Ө З Д Е Р Д І Ң С Е М А Н Т И К А Л Ы Қ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 9 .2 . Е Л ІК Т Е У І Ш С Ө З Д Е Р Д І Ң С Е М А Н Т И К А Л Ы Қ
С И П А Т Ы 9.2.1. Еліктеуіш создер Еліктеуіш сөздер деп табиғатга ұшырасатын сан алуан құбылыстар мен заттардың бір-біріне қақтығысу-соқтығысуларынан туатын дыбыстар- ды, сон дай -ақ, ж ан-ж ануарларды ң дыбысталу мүшелерінен ш ығатын әр түрлі дыбыстарды есі- ту қабілеті арқылы белгілі-белгілі түсініктер ре- тінде қабылдаудан болған және сол түсініктердің атаулары есебінде қалыптасқан сөздерді айтамыз. М ысалы: М ылтық тарс етті; қарға қарқ етті деген сөйлемдерді алсақ, ондағы т арсдеген сөз мы лты қты ң атылуынан туған ды бы сты ң атын білдірсе, қарқ деген сөз қарғаның дыбыстау мүше- сінен (қарқылдауынан) ш ы ққан дыбыстың атын білдіреді. Демек, бұл екі сөздің екеуіне де ж ан- сыз және жанды затгардан ш ыққан дыбыстар негіз болған. Бірақ бұл дыбыстардың қайсы сы болса да, әрине, сол дыбыстардың дауыстарын дәлме- дәл етіп айтуға тырысудан туған әрі дыбыстык, бейне, әрі сол бейненің атауы ретінде қалыптас- қан дыбыстар. Заттың құры лы м ды қ бөлш ек- терінің ерекшеліктеріне қарай, жерге түскендегі дыбыс я дүңк, я тыңқ, я діңк, я тоқ, я тық... етіп * Ахмеди Ы сқақовты ң “ Қазіргі қ а за қ тілі” (1991) кітабынан алынды. ЕЛІКТЕУІШ СӨЗДЕР 551 естілуін тілмен дәлме-дәл айты п жеткізу қи ы н - ақ. Д егенм ен, осы дыбыстар ды бы сты қ бейне ретінде де, сол бейнелердің атаулары ретінде де қалы птасқанды қтан, оларды біз сөздер есебінде қабылдаймыз. Оның бер ж ағы нда, бұл дыбыс- тар, қайсы сы болса да, жалаң дыбыстар емес, күрделі дыбыстар. Ал осы күрделі дыбыстар белгілі-белгілі табиғат дыбыстарының таңбалары есебінде қабылданы п, тиісті сөздерге айналған. О ған көркем әдебиеттен кейбір мысалдар келті- рейік. Д әл сол кезде түп қарағаннан аса бере, алдына жас кызыл қозы топ ете түсті (Әуезов). Қасқыр тыпырлап жатқан қозыны көре сала, ырр етіп ба- рып бас салды (Сонда). Қозы екі қом ағай ауыздың кергісінде қанжоса болып дар-дар айырылды. Сырт- сырт етіп жас сүйек сынды. Қапаш-күпаш қорқ- қорқ етіп қомағай қанды ауыздар асайды (Сонда). Осы сөйлемдердегі топ, ырр, дар-дар, сырт-сырт, қорқ-қорқ сөздері де тиісті дыбыстарды есітуден пайда болған түсініктерді білдіреді. Сондықтан бұлар да, әрине, еліктеуіш сөздерге жатады. О сы ндағы дар-дар, сырт-сырт, қорқ-қорқ де- ген еліктеуіш сөздер бастапқы түбірлердің екі рет қайталануынан жасалған. Егер сол сөйлемдердің құрам дары на да, құры лы стары на да еш қандай өзгеріс енгізбей, тек осы елікгеуіш сөздерді қосар- л ан ған түрде емес, жалаң түрде ған а қолдансақ (мысалы, сырт етіп жас сүйек сынды), өзге сөздер сияқты , еліктеуіш сөздердің не жалаң түрі мен қосарланған түрі болатыны, олардың мағынала- рында тиісті айырмаш ылық барлы ғы аңғары ла- ды. Демек, еліктеуіш сөздің жалаң түрі амал-әре- кеттің бір ғана ретж асалаты ны н білдірсе, қайта- ланған түрі сол амал-әрекеттің үсті-үстіне әлде- неше рет қайталаны п ж асалаты ны н білдіреді. Мысаль?г дар айрылды және дар-дар айрылды; сырт етіп және сырт-сырт етіп; қорқ етіп және қорқ-қорқ етіп дегендерді м ағы н а ж ағы н ан са- лыстыруға болады. Еліктеуіш сөздердің қай тал ан ған түрінің екінші сыңарындағы аш ық дауысты дыбыс қысаң дауысты еріндік ды бысқа айналы п өзгерсе, ол сөздің тұлғасында туған осы өзгеріске байланыс- ты м ағы насы нда да сәл өзгеріс туады. Мысалы: жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|