П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| Біреу есікті тарс-тарс үрды
және біреу есікті тарс-түрс үрды деген сөйлемдердің Кұрылысы мен құрамдарында айы рм аш ы лы қ болмаса да, мағыналарында (сәл болса да) айырмашылық бар; тарс-тарс ұрды дегенде, адам есікті әрі қатты, әрі бірнеше рет ұрғанымен, бірқалыпты ұрғаны аңғарылады, ал тарс-түрс ұрды дегеннен есіктің қатты ұрылуы бірқалыпты емес, бірде қатты, бірде онан да қаттырақ, я солғын болып алмасып отыр- ғаны аңғарылады. Бірақ бұл екі форманың қыз- метінде тарс-тарс ( сарт-сарт ) дегенде де, тарс- тұрс ( сарт-сүрт ) дегенде де ешқандай өзгешелік болмайды. Олар біреуінің орнына біреу тұра ала- ды. М орф ологиялы қ ж ағы нан да бұл үш форма (тарс, тарс-тарс, тарс-тұрс) өзгермейтін сөздер ретінде қала береді. * Басқа сөздер сияқты , м ағы на ж ағы нан бір- біріне ж ақы н , синонимдес, екі түрлі еліктеуіш сөз қосарлана береді, мысалы: сатыр-күтір, сал- дыр-күлдір, бұрқ-сарқ т.б. Бұл ерекш елікте - елік- теуіш сөздердің қосарлануы на тән қалы пты , заңды құбылыс. Әдетте, су бұрқ-бұрқ қайнап жа- тыр деп те, су сарқ-сарқ қайнап жатыр деп те айтыла береді. Бұл сөйлемдердің де құрылыста- ры мен құрамдарында еш қандай айырмаш ылық ж оқ, арасы нда азды-көгіті м ағы налы қ айы рм а- ш ылы қ бар: бұрқ-бұрқ қайнауға қарағанда, сарқ- сарқ қайнау әлдеқайда күшті. Солай болса, сол екі дыбысты (созді) есіткеннен кейінгі алынатын әсер де бірдей емес. Ендеше, бұл екеуінің м ағы - налары да бір-біріне қарайлас та, жақын да. Егер бұл екі сөздің бір-бір сыңарларын бөліп алып, оларды қосарлап: Су бұрқ-сарқ қайнап жатыр десек, оған бұрқ және сарқ деген екі сөздің де беретін мағынасы бірдей кіреді, демек, су я бірың- ғай бұрқылдап та; я біры ңғай сарқылдап та қай- намай, ж оғары дағы айтқан тәрізді ( тарс-тұрс сияқты ), бірде (я бір жері) бұрқылдап, бірде (я бір жері) сарқы лдап қайнаудың ды бы сты қ та, бейнелік те көрінісі білінеді. Салдыр-күлдір, са- тыр-күтір си яқтан ған сөздердің де құрылыста- ры мен мағыналарынан осыны байқауға бөлады. Еліктеуіш сөздердің түбіріндегі дауысты ды- быстың не аш ы қ, не қы саң бөлуы да сөл сөздің м ағы насы на әсер етеді. М ысалы, есік сарт етіп жабылды ж әне есік сырт етіп жабылды деген сөйлемдерде құрылыс ж ағынан еш қандай айыр- ма ж оқ бола тұрса да, м ағы на ж ағы н ан бір- бірінен, сәл де болса, ерекшеленіп тұр. Ол ерек- шелік: сарт ж ән е сырт деген сөздердің дауысты дыбыстарына ғана байланысты, демек, сарт етіп ж абы лғаннан есіктің қатты ж абы лғаны , я ғн и құлаққа естілетін дыбыстың қатты ш ы ққаны , ал сырт етіп ж абы лғаннан есіктің дыбысы ақыры н шыққаны аңғарылады. Ал есіктің қатты я ақырын жабылғандығын (соған сәйкес дыбысын да ажы- ратып диф ф еренциялау) білдіріп тұрған нэрсе- лер түбірлердің дауысты дыбыстарының я ашық, я қысаң болуына ғана байланысты. Екінші сөзбен 552 М ОРФОЛОГИЯ айтқанда, еліктеу сөздің түбіріндегі дауысты ды- быс аш ық болса, құлаққа келетін табиғат дыбы- сы да қатты естіледі, қы саң болса, ақы ры н есті- леді. Осыған сәйкес сол сөздің мағынасы да ажы- райды (диф ф еренцияланады ). Ондай сөздердің м ағы налары ндағы айы рм аш ы лы қты білу үшін, қосымш а, мысалы, тарс және тырс, шак-шақ және шық-шық, ш аңқ-ш аңқ және шыңқ-шыңқ, қарш-қарш және қырш-қырш, борт-борт және бырт-бырт деген сөздерді салыстыруға болады. Еліктеуіш сөздердің түбіріндегі дауысты ды - быстардың я жуан, я ж іңіш ке болуы да сөздің мағынасына әсер етеді. Мысалы: шыңқ-шыңқ етеді, шіңқ-шіңқ етеді дегендердің м ағы налары нда ай- ы рм аш ы лы қ бар. Ш іңк-ш іңк дегендегі дауысты дыбысты ң ж іңіш ке болуынан еліктеуіш сөздің мағы насы сәл өзгеш ерек болып тұр, демек, одан дыбыс әлсіз болатыны, соған сәйкес, лажсыздық- тан ащы келетіні аңғары лады . “ Тоғыз тоңқыл- дақ жэне бір шіңкілдек ” деген ертегіде зорлы қ- шыл, қара күш иесі то ғы з жігіттің тоңқы лдақ делініп аталуы, күш і аз, әлсіз, бірақ тәсілшіл бір жігіттің шіңкілдек делініп аталуы кездейсоқ нәрсе емес. М ұндағы тоңқылдақ даген зат есім бастап- қы тоңқ деген еліктеуіш созден, шіңкілдек деген зат есім бастапқы шіңк деген еліктеуіш сөзден шыққан. Солай болса, елікгеуіш сөздерден жұрнақ арқылы ж асалған туынды сөздердің де семанти- калы қ м ағы налары , ж оғары да айтқандай, олар- ды ң түбірлеріндегі дауысты ды бы старға байла- нысты болады. Ауызекі тілде адамның көңіл күйіне, эмоция- л ы қ ж айы на байланы сты еліктеуіш сөздердің кейбір дыбыстарының айтылуында ерекшеліктер болады. А ш ық дауысты еліктеуіш сөздердің дау- ысты дыбыстары созы лы п айтылады, мысалы: сарт ете түсті дегенді саарт ете түсті деп, тарс ете түсті дегенді таарс ете түсті деп түбірдегіа дыбысын созып, ал қысаң болса, соң- ғы дауыссыз ды бы с созы лы п айтылады, мыса- лы: тыз ете түсті, тырс ете түсті, шыж ете түсті, шыр ете түсті, шың ете түсті деген си- яқтыларды ауыз сөзде соңғы жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|