П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 582
СИНТАКСИС Сөз тек лексикапық тұлға емес, ол - ф ам м атика- л ы қ та тұлға. Осы грамм атикалы қ сипаты ны ң бір қыры олардың қаңдай_синтаксистік қызметке бейім болуынан көрінеді. Сондықтан да сөздердің өз бойында синтаксистік форма боларлы қ сапа бар дейміз. С интаксистік ф орм а негізінен м ор- фологиялық тұлғаларға, формаларға сүйеніп құра- лады. М ысалы, сөздердің тіркесуі көбіне зат есі- мдердің септік жалғауларына сүйенеді, баяндау- ыш тың формалары етістіктің ш ақ, ж ақ тұлғала- рына, ф ормалары на негізделеді: бардым, бардық. Б ірақ синтаксис аясы нда құралатын ф ормалар сөздерге тән м орф ологиялы қ тұлғаларға ғана сүйеніп құралып қоймайды . С интаксис морфо- логиялық тұлғаларды өздігінше жұмсап, тек син- таксиске ғана тән формалар құрайты ны көп. М ысалы: Жүрсеші ( Отырып алып жүрсеші). Кел- м еқ түгіл келеді. Шөп қалың еді. Ж ақтық, ш ақты қ морфемалар белгілі бір топ сөздерге ж алғанаты н болғанды қтан, оны біз сол сөздердің тұлға құрылысы (морфологиялық фор- ма) ретінде қарайм ы з. Сөйлем құрам ы нда бұл аффикстер етістік, есім сөздердің баяндауыш қыз- метіне сай жұмсалып, сөйлемнің элементі болып кетеді. Бұл - басты қызметі. Ш ақ ф ормасы не- гізінен синтаксиске тән болғандықтан, ол сөйлем құрамында өзіне тән морфологиялық аядан ш ы- ғы п, есім баяндауы ш тарға лай ы қ синтаксистік ш ақты қ ф орм а туады: М езгіл жаз еді. Ж азға - зат есім сөзге тән м орф ологиялы қ тұлға, синтаксистік жүйеде ж азға - пы сы қтау- ыш, толықтауыш мүшелер қалыптастыратын фор- ма болып саналады. Ш ы нды ғы на келгенде, көп морфологиялық тұлғалар алдымен сөздердің синтаксистік қызме- тіне байланысты амалдардың негізінде құралған: келген жоқ, келерім жоқ. Сол сияқты септік жалғаулар да зат есім сөздердің синтаксистік жұмсалуына сай қалы п- тасып, зат есімдердің морфологиялық формасы- на айналып отыр. М орф ологиялы қ ф орма мен синтаксистік форманың айырмашылығы бар. М орфологиялық форма синтаксис үшін қы змет етпей, тек с ө зд ің ' м ағы насы н, түрін құбылту үшін жұмсалатында- ры бар. Ал бірқатар қосы м ш алар - м орф ологиялы қ тұлғалар - тек синтаксистік конструкциялар құрау үшін ғана ж ұмсалып жүр: Жүргісі келді; Жүргім келді; Алмасы бар ма\ -ғы, -гі, -ма, -м е бір кезде етістіктен зат есім тудыратын өнімді ж ұрнақ ре- тінде жұмсалған: сүргі, бүрғы, қойма т.т. Қазір бұл жұрнақтардың жаңа сөздер тудыру қызметі кеміп, негізінен синтаксистік формалар тудыру үшін жұмсалып жүр. М орфологияны оқу үстінде сөздің морфоло- гиялық формасы немесе, қы сқаш а, морфология- лы қ форма деген атаумен белгілі грамматикалық ұғым аталып жүрді. Тілдің синтаксистік саласында да өзіне тән қалы птасқан ф орм а - синтаксистік ф орма бар. М ысалы, сөйлем мүш елерінің түр- түрінің арнаулы көріну формасы бар. Сол си яқ- ты болымды, болымсыз сөйлемдер, сұраулы, легггі, хабарлы сөйлемдер де белгілі синтаксистік фор- малары арқылы өзара ажырасады. С интаксистік ф орм а дегеніміз белгілі син- таксистік тұлғаларды қалыптастыратын, құрай- тын амалдардың көрінісі. Синтаксистік тұлғаларды, формаларды дұрыс тану үшін біз оларды білдіретін мағы насы мен ұштастыра отырып тануымыз керек дедік. Тұлға- лар білдіретін м ағы на синтаксистік м ағы на деп бөлек аталатынын ескертіп кетпекпіз. С интаксистік м ағы н а да - ф ам м ати калы қ абстракция саласы ндағы м ағы на. Сол сөз бен сөздің, синтаксистік тұлғалардың арасындағы аб- стракты лы , ж алп ы лы қ си п аттағы қаты насты білдіреді. қ а лаға ^ ^ > м е к е н д ік бағыт көлге Кеттің - мезгілді, ж ақты қ қатынас. Ол - инженер - субъект пен предикатты қ заттың ара- сы ндағы қаты нас. Бала жас - субъект пен пре- дикаттық сапаның арасындағы байланыс. Әр түрлі синтаксистік форма түрлі сападағы абстрактылы мағынаны білдіреді, Синтаксистік форманың ма- ғы насы оны ң құрам ы ндағы сөздердің лексика- л ы қ м ағы насы на тәуелді емес. Ілгеріде синтаксис саласының көлемі атала- ды. Оның сөз тіркесі синтаксисі, жай сөйлем син- таксисі, құрмалас сөйлем синтаксисі деген тарау- ларға бөлінетіні аталады. С интаксис белгілі ф ам м ати калы қ жүйеге, ережеге сүйеніп құралады. Бірақ ол жүйе, ереже- ге ж аппай, барлық ж ағдайды қам ты п жұмсал- мауы мүмкін. Ережелер, ф ам м атикалы қ амалдар кейде стильді талғайды, белгілі бір ф ам м ати ка- лы қ шеңберге ғана бейімделіп жұмсалады, арнау- лы сөздер тобын екшеп қамтиды. Сондықтан да біз ф ам матикалы қ ережелерді жалпы танып зерттеумен қатар, олардың жұмса- лу аясын, мүмкінш ілігін (узусын, нормасын) де біліп, тануымыз керек. Тіл ғылы мы нда грамма- |