П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 584
СИНТАКСИС ның Орталық музейінде сақталган бір гана әйел ерінің озінде отыз бір көз орнатылган (Арғынба- ев); Нанбасаңдар, сураңдар мына Омардан. Көзі тур гой, айтсын, - деді Сәду даусын қаттырақ шыгарып (Тілегенов); Енді мен хат жазамын Нурханга емес, Мәлік, Задага емес, Солардың қал- ган көзі Тойганбалага (Мәуленов); Мария өстіп налып жургенде, академик Лысенконың картоп көзін қалай егіп өсіруге арналган мақаласы газет- ке жарияланды (Тілеков); Кесте тігетін инелер молтақ, көздері кең болганы жөн (Қасиманов); Үйдің ішінде отырып керегенің кәзінен сыртқа кезін қадайды (Есенжанов); Қарапайым сөздер одеби создердің сарқылмас козі болгандықтан, оде- би тіл оз қорын қарапайым создерден алып оты- рады (“Қазіргі қазақ тілі”); Ол екі қолымен жер тірей еңкейіп, коз суынан гана ішті (Әлімқүлов). Мысалдардан көрініп отырғанындай, бірінші сөйлемде - көру мүшесі, екінші сөйлемде - ою- өрнектегі әш екей, үшінші сөйлемде - заттың, нәрсенің немесе адамның өзі, төртінші сөйлемде - откеннің белгісі, бесінші сойлемде - жемістің кіндігі, алтыншы сөйлемде - иненің тесігі, жетінші сөйлемде - керегенің тесігі, сегізінші сөйлемде - белгілі бір нәрсенің қоры, тоғызыншы сөйлемде қайнар мағыналарында жүмсалып түр, сол ма- ғыналарына байланысты тіркес қүраған. Мүндай мысалдарды тек зат есім емес, сөз таптарының барлығынан дерлік келтіруге болар еді. Қайсысы болғанда да, сөз тіркесінде, сөйлем қүрамында бір ғана мағынасымен қолданылып, синтаксистік қатынас жасайды. Ілгеріде айты лған, актив тіркесімділігінің арқасында басыңқы сыңар қызметіндегі сөздің • бағыныңқыдағы сөзге әр түрлі түлғада келуін “талап ететін” жайлары да баршылық: Отанын ойлау - Отаны туралы ойиіау; білмегендігіне кешірім сурау - білмегендігі уіцін кешірім сурау; табысты соз ету - табыс жайында соз ету; досымен кезде- су - досына кездесу; есіктен иіыгу - есік арқылы шыгу; риза болганына қуану - риза болгандықтан қуану т.б. Синтаксистік тіркесімділіктің бүдан басқа да көптеген ерекшеліктері бар. Солардың бірі ба- сыңқы сыңардың да, бағыныңқы сыңардың да белгілі сөз таптарынан болатындығы. Хат жазды - хат жазылды - хаттың жазылганы сез тіркес- теріндегі екінші сыңар - етістіктер де, бірінші немесе бағыныңқы сыңардағы сөздер - зат есімдер. Сондай-ақ агаіитың жапырагы, кітаптың муқа- басы, дәптердің беті сияқты соз тіркестерінде екі сыңар да зат есімдер болып түр. Тез келді, жыл- дам сойледі дегендерде бірінші сыңарлар - үстеу- лер, ол екінші сыңарлар - етістіктер. Ойланып айтпіы, қостай сойледі, куле қарады тәрізді соз тіркестерінің екі сыңары да етістік сөздер болып келген. Менің інім, сенің жетістігің, олардың мектебі сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарла- рының есімдік, басыңқы сыңарларының зат есім екенін байқау қиын емес. Он уй, бесінші сынып, алпысыншы потер сөз тіркестерінің басыңқы сы- ңарлары зат есім де, бағыныңқылары - сан есімдер. С интаксистік тіркесім діліктің заңдылығы бойынша көп реттерде басыңқы сыңардағы сөз бағыныңқының белгілі қосымшаларды жалғау- ы н к е р е к етіп тү р ад ы . А й т а л ы қ , б а сы ң қ ы қызметіндегі сабақтас етістік бағыныңқының та- быс септігінде түрып, тура объектіні білдіруін қалайды: оңгімені оқыды; кітапты алды; шай ішті; су урттады т.б. бүл да табыс септігінің жалғауы жасырын түрса да, тура объекті екендігі білініп түр. Соған қарамастан кей кездерде басқа септікті, айталық, шығыс септігін қалайтыны да бар: шайдан ішті; судан урттады. Мүндайда да тура объектінің толы қ емес, оны ң белгілі бір бөлшегінің қозғалысқа түскенін үққан жөн ( белгілі бір ыдыстагы суды тугел емес, аз немесе коп болігін урттады немесе шайды толық емес, жартылай немесе аздап ішті). Мүндай реттерде тек табыс септігі емес, шығыс септігінің болжауы арқылы да тура объектіні білдіруге мүмкіндік бары бай- қалады. Басыңқы сыңар қызметіндегі сөздің зат есім болып келгенде, анықтауыш қызметіндегі сөзбен тіркесетіні сияқты ( алыс ауыл - алыстагы ауыл; откір пышақ - откірленген пыиіақ; ыстық су - ысытылган су), басыңқы қызметте етістік сөз бол- ғанда да, бағыныңқылардың “үйреншікті” жал- ғаулары жалғанатыны белгілі. Айталық, қозға- лыстың басталар сәтін, шығу орнын білдіргенде, шығыс септігінің ( базардан келді, уйден шықты), мекенді білдіргенде, жатыс септігінің ( аулада тур, кошеде жур), сондай-ақ қозғалыстың тоқтау шегін білдіретін етістік барыс септігінің жалғауларын (уйге келді, қалага жетті) керек етеді. Сөз тіркесінде көмекші есімдер толық ма- ғыналы сөздердің тобында бір сыңардың қызметін атқарад ы . Б үған ко м екш і есім дер, көм екш і етістіктер, сондай-ақ модаль создер жатады. Үйдің қасына тоқтады, аула ішінде тур деген сөз тіркестерінде бағыныңқы сыңарлардың көмекші есімдермен келіп түрғаны көрініп түр. Сол си- яқты , мектепке келе жатыр, жауабын айтып бол- ды, коңілді сойлей бастады деген сөз тіркестеріндегі басыңқы сынарлар қызметіндегі күрделі етістіктер көмекші сөздер арқылы жасалғаны білініп түр. Хабарды жеткізгім келіп еді, жумысты орындау қажет типтес соз тіркестерінің басыңқы сыңар- л ар ы н а қар ап қ и м ы л -ә р е к е т т ің ж үзеге асу |