П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

615
дербес мағынасы ж оқ сөздер де қатыса береді. 
Оның өзі ондай жүрнақты сөздердің жасалуы- 
нан да демекпіз.
-гы, -гі
жүрнақты сөздер өзіне тағы да анық- 
тауышты қабылдап күрделену процесі алғашқы 
жүрнақтар тәрізді десек, көмекші сөздер арқылы 
-гы, -гі
қатыстық сын есімі олардан ерекше бір 
өзгешелігі деп білеміз. Бірақ бірінші, екінші тобы 
да негізгі тірек болатын сөздерден бөлінбей, сол 
тобымен түйдекті тіркес жасайды.
Әсіресе, күрделі соз тіркесінің бағыныңқы 
сыңарын жасауда комекші, яғни шылау немесе 
комекші есімдердің қызметі ерекше. Әдеттегі то- 
л ы қ м ағы н алы создер с и яқ ты ш ы лау ж әне 
көмекші есімдер де 
-гы, -гі
жүрнағын қабылдап, 
дейінгі, шейінгі, астындагы, устіндегі, бетіндегі
болып өзгере беретіндігі белгілі. Бірақ ол создер 
мүндай жүрнақтарды қабылдап, сын есім фор- 
масын алғанмен оздері дара қолданылмайды. Олар 
міндетті түрде озінен бүрын белгілі бір создің 
жетегінде ғана жүмсалуға тиіс. Олай болса, ол - 
гы, -гі
жүрнақты жаңағы сөздер 
уйге дейінгі, шайга
шейінгі, астан соңгы, уйдің астындагы, уйдің
устіндегі, агаштың бетіндегі
сияқты өзі қатысты 
сөздің әр түрлі септіктерде түруын қажет ете оты- 
рып, сол сөздермен өзі таза күйінде де және 
-гы,
-гі
жүрнағы арқылы да түйдекті тіркес қүрайды. 
Сондай түйдекті тіркес қүрайтын элементтердің 
қ ан д ай түлғада түруы на қар ай оларды ң сөз 
тіркестерінің байланысу формасына қатысы ай- 
қындалады. Соның ішінде комекші есім, шылау- 
лардың таза күйінде ондай создермен етістікті 
соз тіркесін қүраса, 
-гы, -гі
арқылы жасалған сөз 
тіркестері есімді сөз тіркесін қүрайды . Сонда 
-гы, -гі
ж ү р н а қ т ы к е м е к ш і есім ш ы лаулар 
тіркесетін сөздердің түлғалық ерекшелігін өздері 
билейді де, сол тобымен сөз тіркесінің қатыстық 
сын есімді күрделі түрін жасайды. Олай болса, 
-гы, -гі
қатысты создер де күрделі соз тіркесін 
жасаудың бір тәсілі деп білуі керек.
Толық мағыналы создерден, яғни есімдерден 
-гы, -гі
жүрнағы арқылы қатыстық сын есім жа- 
салу негізінде оған қосақталатын создер қатыс- 
тық сын есімнің алдында орналасса, енді комекші 
есімді, шылаулы 
-гы, -гі
жүрнақты сөздер дербес 
мағынасы бар сөздерден соң орналасады. Мыса- 
лы: 
Жел жақтагы саңылауларын найзаның ушы-
мен тыгындап, өзімен-өзі әуре болып тур
(Усма- 
нов). Осы сөйлемде 
жел
зат есімі мен 
жақта
сөзімен түйдектеліп, сол тобымен анықтауыш- 
тық қатынаста сөз тіркесін қүрап отыр. Ойткені 
жел созі жақтағы сөзіне ғана қатысты. Олай бол- 
са, осы сияқты формалы 
-гы, -гі
жүрнақты есім 
мен шылаулар өзінен бүрынғы сөздің қандай
түлғада түруына байланыссыз өздерінің форма- 
сын игереді.
1. Негізгі созі ілік жалғауының ашық және 
жасырын түріндегі зат есімі болады да, екінші 
сыңары 
-гы, -гі
жүрнақты комекші есім арқылы 
жасалады. 
Әлдеқайда көл бетіндегі қустардың да
ықыл-іиықыл ундері өмір думанына бөленгендей
(Бақбергенов).
2. Негізгі сөзі ілік жалғауының аш ы қ не 
жасырын түріндегі есімдік қосалқы сыңар 
-гы,
-гі
жүрнақты комекші есім арқылы жүмсалады. 
Менің астымдагы жирен ат қырдың киігінше сыр-
гиды
(Сейфуллин).
3. Негізгі созі ілік жалғаулы зат есім комекші 
есім болады да оған қосақталған 
-гы, -гі
ж үрнақ- 
ты комекші есім арқылы жүмсалады. 
Ауылдың
аргы тусындагы биік дөңнің устінен жоңкіліп са-
гым агып жатыр
(Мүқанов).
4. Ш ылаулар да кейде 
-гы, -гі
ж үрнағы н 
қ а б ы л д а п , озі қ а т ы с т ы с е з д ің ан ы қ т а у ы ш
қызметіңде жүмсалуын қажет етеді. Ондай шы- 
лаулы создің негізгі созі септік жалғауындағы 
(кобіне барыс) есімдік, зат есім, есімше, үстеу 
т.б. создер болады. Мысалы: 
Сол кунге дейінгі
омірімде жаз салтанатын бірінші рет тойлаган
белесім еді
(Сәрсенбаев). 
Агаштан турлі ойын-
шық жасаганга дейінгі менің омірім оз алдына бір
хикая
(“Ж алын”). 
Әл-Фараби озіне дейінгі улы
математиктер еңбегін тусіндірумен шугылданды
(“ Қ азақ әдебиеті” ). 
Кешке дейінгі ермегі осы
(“Жүлдыз”). 
Сырга ауганга дейінгі мекені - Аман-
қарагай ішіндегі Әуменкол
(Мүқанов).
4. 
-дай /-д е й /
жүрнақты күрделі сөз тіркестері. 
-дай /-дей/
жүрнақты сөздер қабыса байланысқ- 
ан есімді, етістікті сөз тіркестерінде де жүмсала 
береді. Әрине, оның есімді соз тіркестеріндегі орны 
ай қы н сын есім деп білсек, енді етістік соз 
тіркестеріндегі жағдай кейде үстеумен де үқсас. 
-дай /-дей/
жүрнақты сөздер көбінесе қатыстық 
сын есімі ретінде жүмсалғанымен, 
жастай, ба-
ладай
сөздері тек қана етістікті сөз тіркестерін 
ғана қүрайды . Олай болса, ондай ж үрнақты
сөздерді әрі сын есім, әрі үстеу деп беру орын- 
ды. 
-дай, /-д е й /
жүрнақты создер дара да, күрделі 
де түрінде есімді және етістікті сөз тіркесін қүрай- 
ды.
-дай, -дей
жүрнақты күрделі сөз тіркестері 
темендегіше жасалады:
1. 
-дай, -дей
жүрнақты қабыса байланысқан 
есімді сөз тіркестері:
а) 
Бағыныңқы сыңары - ілік жалғауының 
жасырын түріндегі зат есіммен 
-дай
жүрнақты 
зат есім. 
Туйе беліндей нән жукті арқасына қон-
дырып алган
(Бақбергенов). 
Өздері уй орнындай
қу кодеге жата кетті
(Ақышев).

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: