П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 616
СИНТАКСИС ә) Бағыныңқы сыңары сапалық сын есім мен -дай /-дей/ жүрнақты зат есімдердің тіркесі арқ- ылы жасалады. Үйір-уйір жылқы, қора-қора қой мойынга таққан ауыр алқадай қала сыртын қор- шай орап жатады (Есенжанов). М үнда ауыр алқадай туйдекті тіркестері, қала зат есімімен қабыса байланысып, салысты- ру мағынасында жүмсалған. Кейде ондай түйдекті тіркесті сөздердің бірінш і сыңары ретінде екі қатыстық сын есім қабат қолданылуы да мүмкін. Бойының зорлыгы бесті аттай қара жал қулан жан-жагынан саңылау іздеп, екі көзі жалт-жулт етеді (Ақышев). Осындағы бесті аттай дегендегі бесті де, аттай да, -ті, -дай жүрнақтары арқы- лы сан есім мен зат есімнен жасалған қатыстық сындар. Сол тобымен ол екеуі қулан сөзіне анық- тауыштық қатынаста жүмсалған. б) Ондай күрделі соз тіркестерінің бағы- ны ңқы сыңары ретінде -дай, -дей ж үрн ақты күрделі сан есімдер жүмсалады. Біздің бөлімде отыз мыңдай қой бар (Әуезов). в) Бағы ны ңқы сыңары ретінде дара және қосарлы сан есімдер мен -дай, -дей жүрнақты зат есімдер тіркесіп заттың қаш ықтық мәлшерін білдіреді. Өзінен елу-алпыс қадамдай жерде қара- уытқан көлікті корді (Ғабдуллин). Ол буган бес адымдай жер қалган (Қоңыратбаев). г) Бағыныңқы сыңарлары сан есім мен -дай, -дей ж үрнақты зат есімдер түйдегімен заттың мезгілін білдіреді. Бауырга шапқан сырқат бір жарым ж ылдай уақы т ы н емдеумен от кізуге мәжбур етті (“ Қ азақ әдебиеті”). д) Бағыныңқы сыңарларының жетегінде тағы да дара және қосарлы сан есімдерінің келуі ар- қылы жасалады. Мүндай түйдекті тіркестің негізгі созі нумеративті создер болып келеді. Туске дейін екі-уш арба тиесіп, мен де он-онбес сомдай ақша таптым (Нүршайықов). е) Б ағы ны ңқы сыңары дара, күрделі сан есімдер жарым, жарты создері мен -дай, -дей жүрнақты нумеративті создер түйдегімен заттың колемін білдіреді. Алматыда бул кунде жарым миллиондай халық бар (Әуезов). Бір елідей гана мурты бар (Мүстафин). ж) Бағыныңқы сыңары өткен шақтық есімше мен -дай, -дей ж ү р н а қ т ы зат е сім д ер сол түй д егім ен затты ң салы сты ру м ағы н асы н да жүмсалады. Жиырма ауыл туйелерін тургызып, жонеліп бергенде жамыраган қозыдай неше алуан унге басты (Әуезов). и) Кейде бағыныңқы сыңары ретінде -дай// -дей жүрнақты қос создер де жүмсалады. Үсті- басы қол батпайтын білеудей-білеудей булшық ет (“ Қазақ әдебиеті”). к) Бағыныңқы сыңарының қүрамында қос деген созбен -дай, -дей, жүрнақты зат есімдер жүмсалады. Ол салқын суга қол орамалын малып, тоңкерілген қос кеседей мусінденіп діріл қаққан тосіне басты (Майлин). Жоғарыда аталған осы жүрнақтардың ішінде соз тіркесінің күрделі сыңарын қүрауда -гы, -гі жүрнақтарының қызметі ерекше. -гы, -гі жүрнағы арқылы қатыстық сын есім коптеген толық ма- ғыналы және дербес мағынасы ж оқ сөздерден де жасалады. Зат есімдер мен есептік, реттік сан есімдерінің қабыса байланысқанындай, кейде сан есімдер іиамалы, қаралы, шақты шылаулары арқылы да есімді соз тіркесін қүрайды. Жуз шамалы орақты кең іиалгынга саламыз деп, Бірке, Жуніс, Әлкен де коңілді (Әуезов). Қодардың алдында жуз қаралы жиын тур. Кем қойса, жуз қаралы сойыл согар (Сонда). Алайда бүл сойлемдерден шылауларды алып тастап, сан есімдер мен зат есімдерден озара сөз тіркесін қүрай алмаймыз. Олардың мағыналық байланысы үзіледі. Бүл жерде өзара мағыналық байланысын айқындап түрған - сол шылау сөздер. Әрине мүндай қүбылысты қабысу деуден гөрі меңгеруге жатқызуға бөлар ма еді деген де ой келеді. Бірақ бүл шылаулар оздері қатысты сан есімдердің септік жалғауда түруын қажет етпейді. Міне, қабыса байланысқан күрделі сан есімді сөз тіркестері деуіміз сондықтан. Сан есімдер қосарлы түрде де зат есімдермен тіркесіп, күрделі соз тіркестерін қүрайды. Он бес- жиырма мың жылқы багатындарды да кездестірдім (Мүқанов). Қунанбай қасына жиырма-отыз ат- тылар жиылып қалды (Әуезов). Болжалдық сан есімдері де қосарланып келіп соз тіркесінің күрделі сыңарын қүрайды: - Сай- лап қырық-елудей кісі аттандырып, таза сол қатынды тартып алайық, - деді (Кобеев). жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|