4 .2 . Д Ы Б Ы С Т А Р Д Ы Ң А Л М А С У Ы Т іл д ің а у ы зш а ф о р м а с ы н д а д ы б ы с та р
үндестік заңы на сәйкес үнемі үйлесіп, жымда-
сып қолданылады. Егер айтуда осы үндестік сақ-
талмай, бұзылатын болса, м ұны ң өзі айтылуы
мен ж азы луы ны ң арасы н парықтай алмаудан
туады. Ө йткені жазу сөздің айтылуын дәл бере
алмайды. О ны ң үстіне м орф ологиялы қ прин-
цип басш ы лы ққа алы наты н қазақ жазуында
түбірдің соңғы дыбысы көбіне өзгеріссіз жазы-
лады. М ысалы: жан етістігінен өрбитін
жанды, жанбады, ж анған (жоқ) сияқты формаларда
түбірдің бастапқы қалпы сақталып жазылады.
Алайда осы ндағы
н әрпі үш сөз формада үш
түрлі дыбысталады.
Егер әлгі сөзформалардың құрамындағы нб,
нғ тіркестерін дәл осылай (жазылуындай) айта-
тын болсақ, үндестік заңына нұқсан келеді. Бұл
заң бойы нш анб,
нғ тіркесі дауыс қатысы ж ағы-
нан сәйкес келгенмен, жасалымы (артикуляция-
сы) жағынан оралымсыз; сонда қос ерін б өзінің
алдында тіл алды н-ны қос ерін м -ғ а , ал тіл
арты
ғ тіл арты ң -ға икемделеді. С оны ң нәти-
ж есінде
нб тіркесі
м б (жамбады), нғ тіркесі
ңғ (ж аңған) болып айтылады, яғни
н дыбысы бірде
м, енді бірде
ң дыбысымен алмасады. Ал оны
алмастырған
м , ң дыбыстарының да осы тұрғы-
сында (
жамбады, жаңған) ешқандай фонемалық
мәні жоқ.
С он дай -ақ:
қарағой (қара қой), ағеиікі (ақ ешкі), а ғ жүн (ақ жүн), қабы (қап-ы), жаспала (жас бала), тарағы (тарақы) дегендерді де ды-
быс алмасулары деп қарау керек.
М ұндағы алмасулар
