П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

90
ФОНЕТИКА
бізгелдік (біз келдік), стажгерек (стаж керек),
блиндажғайда (блиндаж кайда).
Қатаңдардан тек с, ш дыбыстарынан баста- 
латын ерме қосы м ш алар ғана қосыла алады. 
О ны ң өзінде сөз соңы ндағы ұяңдар (ж, з) рег- 
рессивті ассим иляцияға ұшырап, басқа дыбыс- 
тармен (с, ш) алмасады: 
жасса (жаз-са), жашшы
(жазіиы), жассын (ж аз-сын), жажжақсы (жаз
жақсы), бішше (бізиіе), біссіз (бізсіз), көссүз (көз-
сіз).
3. 
Қатаң дауыссыздардың бәрі де сезді аяқтап 
тұра алады. Сөз соңы ндағы қатаңдар өзінен 
кейінгі морфемалардың тек қатаң дауыссыздар- 
дан басталуын талап етеді: 
тас-қа, тас-ты, тас-
пен, тас-тай, кес-се, кес-кен, кес-пе, кес-ті.
Түбір мен қосымша арасында қатаңның про- 
грессивті ы қпалы нан пайда болатын бір-ақ ал- 
масу кездеседі. Соңы қатаң ш -ға аяқтал ған
сөздерге с дыбысынан басталатын қосымш ажал- 
ған са, с дыбысы ш -ға адмасады: 
ашша (аш-са),
шешіие (іиеш-се), қашша (қаіи-са), кешше (кеш-се),
үшша (үш-са), ашшын (аш-сын), шешшін (шеш-
сін), кешшін (кеіи-сін), қашшын (қаш-сын).
Бұл екі дыбыс (ш , с) дауыстың қатысы жа- 
ғынан бірдей. Артикуляциясы жағынан да жуық. 
Ерекшелігіш қос фокусты. Олай болса, бұл жер- 
дегі толы қ игеру (шш) артикуляциясы м ен бай- 
ланысты.
Бунақта қатар келген ш, с дыбыстары алма- 
суға ұшырамайды: 
күшсалды, көшсоңында ішсезді.
Я ғни бұлар: 
күшшалды, кеіишоңында, көшіиоңын-
да, ішшезді
түрде айтылмайды.
Сөз жоқ, шс тіркесі заң ға (қатаңнан соң 
қатаң) қайш ы болмағанмен, айтуға ауыр. Алай- 
да сөз м ағы насы соны қалайды. Олай болса,шс 
таза дыбыс тіркесі бола алмайды, өйткені тұтас- 
ты қ жоқ.
Әр түрлі позицияда қатар келген тш тіркесі 
айтуда т ч -ға жуықтайды:
1) 
патча (патіиа).
2) 
қатчы (қатчы, хатшы), айтчы (айтшы),
атча (атша), кетчі (кетші), өтчү (өтші), итче
(итше), зытчы (зытшы).
3) 
тортчелек (торт шелек), төртчалбар
(төрт шалбар), әйтчүу (әйт, шүу), атчана (атша-
на), атчабар (ат шабар).
Бунақ арасында ұш ырайтын тж тіркестері 
де айтудатч болады. Оны былай түсіну керек:т 
қатаңы ұ я ң ж -ға ықпал етіп, алдымен ш -ға ай- 
налдырады, ал тш -тч 
итчылы (ит жылы), ит-
чанды (ит жанды), итчеккен (ит жеккен), шет
- 
чер (іиет жер), атчарыс (ат жарыс), атчалман
(ат жалман), шетчақта (іиет жақта), отчақ (от
жақ), атчабу (ат жабу), атчақты (ат жақты),
етче (ет же), қатчазды (хат жазды).
О сы ған ұқсас алмасу тс, тз тіркестерінің 
арасында болады да, тс, тз т ц -ғ а бейім айтыла- 
ды.
Атңа (атса), кетце (кетсе), атцыз (атсыз),
отцыз (отсыз), атцын (атсын), кетцін (кетсін),
өтцін (өтсін), итціз (итсіз), төртцом (торт сом),
атцайыс (ат сайыс), төртцаулық (торт саулық),
т о р т ц а ға т (т орт с а ға т ), о т ц у (о т -с у ),
әртцонддүргүш (орт сөндіргіш), сартцарт (сарт-
сарт), сартцүрт (сарт-сүрт), торпщауүт (торт
зауүт), тортцалым (торт залым), кантцауүт
(қант зауыт), тортцыйан (торт зиян).
А ф ф рикатц, ч бөліп-жаруға келмейтін, тұтас 
бір артикуляциям ен айтылатын ш ұғыл - ызың 
күрделі дыбыс (ц-тс, ч-тш). Бұлардың құрамын- 
д ағы ә н т е к т ш ұғы л т мен ызы ң с, ш дыбыста- 
рының арасын жымдастырып, дәнекер қызметін 
атқарады. Я ғни олардың бір тұтас артикуляция- 
мен айтылуын қамтамасыз етеді. Соны мен, тш, 
тж - тч немесе ттш, тс-тц немесе ттс.
Бұдан қазақ тілінде де ц, ч дыбыстары бар 
екені кәрінеді. Алайда олар морфема (түбір, 
қосымша) ішінде кездеспейді (содан дажергілікті 
ерекшелік болып табылады), тек морфема жігінде 
ғана ұшырайды.
Ал бунақтарда қатаңдардың кейбір ұяңдарға 
азды -копті прогрессивті ықпалы болады. Атап 
айтқанда:
а) бунақтағы сөздердің алды ңғысы қатаң- 
д арға аяқталы п келесі сөз ұяң б, ғ , г дыбыста- 
рынан басталса, онда олар қатаңданып айтыла- 
ды: 
кеитолды (кеш болды), ешқалым (еш ғалым),
ашпала (аш бала), ақпота (ақ бота), кокпет (кок
бет), кәппала (кәп бала), беспет ф с ^ е т ) ,
таспөгот (тас бөгет), Ақпай, Көкпай, Көппай, Бес-
пай, Тасполат, жасқалым (жас ғалым), бесқасыр
(бес ғасыр), ақкүл (ақгүл), көккүл (кок гүл), копкүл
(көп гүл), жас кү л (жас гүл), үзаққүмыр (үзақ
ғүмыр);
б) сондай-ақ сд, тд, шд қатар келгенде д 
қатаңданып, т -ғ а жуықтайды: 
тастәуүр (тас
дэуір), жаттауүс(жат дауыс), бестыбыс (бес ды-
. 
быс), торттоңгелек (торт дөңгелек), атторба (ат
дорба), үштөңгөлек (үш дөңгелек), төрттоп (төрт
доп), үштос (үш дос), тастүуал (тас дуал), бес-
тэптер (бес дэптер), торттэптер (торт дэптер),
үштэптер (үш дэптер), жастэурон (жас дэурен);
в) қатаң дауыссыздарға аяқталған сөздерден 
соң 'д е көмекш і етістігі келгенде д қатаңданып

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: