П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ИНТОНАЦИЯ
8 ИНТОНАЦИЯ Кез келген тілдін фонетикалык жүйесі оның се гм е н ттік б ө л ш ек те р ін е н , я ғ н и сөздердің д ы б ы с т а р ы н а н ғ а н а (д а у ы ст ы , д а у ы с сы з) тұрмайды, ол тілдің күрделі суперсегменттік деңгейін, сөйлемдердің, мәтіннің жалпы инто- нациялы қ сипатын да қамтиды. Әуелде “ и н то н а ц и я ” терм ині латы н н ы ң “ іпіопаге” “ қатты сөйлеу” деген сөзінен пайда болғанымен, бұл терминнің қазіргі мағынасы әрі күрделі, әрі сан қырлы. Әуен (мелодика), пауза, қарқын (темп), интенсивтілік, екпін, ырғақ, про- содикалық тембр интонацияны ң компоненттері болып табылады. С оны мен, интонация - кеп ф ункциялы күрделі құбылыс. Тілдің басқа эле- менттерімен салыстырғанда интөнацияның өзіне ғана тән қасиеттері мен ерекшеліктері бар. Интөнация мен сәйлеу дыбыстарының қай- сысы бұрын пайда бөлғаны ж айында әр қилы д е р е к т е р б а р . И н т ө н а и и я м ен с ө й л е у дыбыстарының адамдардың бір-бірімен қатынас жасауында атқаратын рөлі ерекш е. И нтөнация дыбыстан бұрын пайда бөлған деп есептеледі. Бұған дәлел ретінде дамуы ж өғары саналатын үйірлі хайуанаттардың өзара қаты настары нда өлардың дауыс интөнациясының құбылуының мэні зөр екенін айтуға бөлады. Олар сол дауыс интона- циясының өзгерістерін аңдап, өзара қатынастарына, тіршіліктеріне сигнал қабылдайды. Демек, сөйлеу тілінің пайда бөлуынан көп бұрын үйірлі хайуанаттардың қарым-қатынасы- на қы змет еткен интөнация деп жөрамалдауға бөлады. И нтөнацияны ң адамдардың қарым- қатынасындағы ең алғаш қы құрал екендігін өн- төгенез корсеткіштері де дәлелдей түседі. Мыса- лы, бесіктегі сәбилер алдымен уілдеуден бастап қана қөймай, сөз мағы насы н түсінбесе де, ана- сы ны ң дауыс ы рғағы н , сөздің интөнациясы н ұға бастайды, сөған сай әрекет жасайды. О ған біреу қатты сөйлесе, иегін кемсеңдетіп жылай бастайды, ал енді біреу жағымды дауыспен “агу- агу” , “ кіш -кіш ” десе және сөл сияқты анасы- ның еркелеткен сөздерін естіп, өлардың мағы- насын ұқпаса да, көздерін жаутаңдатып, езу тартып күледі. И н т ө н а ц и я т ө н ы н ы ң ( т ө н а л ь н ө с т ь ) адамдардың қарым-қатынасында үлкен өрын ала- тыны мәлім. Бір сөздің айтылу интөнациясы на қарап, ол создің қандай сезім мен айты лы п тұрғаны н білу адамға қиын емес. Сонды қтан интон ац и ян ы ң сөйлеуден, сөзден бұрын пайда б өл ған ы н м өйы ндай өты рып, өн ы ң кейінгі сөйлеу тіліндегі мэнінің зөр екенін де баса айту керек. И нтөнация сөйлеу тііінде естілуімен қатар жазба тілде (сөйлемде, мәтінде) де өқылады. Мысалы, жазушы жазғанының басқалар өқы ған- да қалай естілетінін, өның қандай интөнациямен айтььіатынын ескеріп, тиісті тыныс белгілерін қөйып өтыруының себебі сөнда болса керек. С ө й л е у тіл ін д егі и н т ө н а ц и я н ы н ж азба мэтінде көрініс табуы табиғи нэрсе ж эне жа- зы лған мәтінді м азм ұны на қарай дұры стап, мәнерлеп өқу да өның интөнациясына баііланыс- ты. Егер мэтіннің интөнациясын өзгертігі, яғн и қатар тұрған сөздердің ырғақтықтөгітасуын, сө- нымен байланысты паузасын жылжытса, өның стилистикалық реңкі ғана емес, сөздерінің ф ам - м атикалы қ м ағы насы да өзгеріп кетуі мүмкін. Д е м е к , и н т ө н а ц и я л ы қ қ ұ б ы л ы с т а р м ен фамматикалық құбылыстардың арасындағы бай- ланы с өте күрделі және құбылмалы бөлып ке- леді. К ү рд ел і м әтін д ер д егі и н т ө н а ц и я н ы ң көмпөненттерін, өның көріністерін өған мейлінше үңіліп, экспериментті зерттеу арқылы ғана анық- тауға болады. Қ азақ тілі жүйесіндегі сан алуан синтаксистік- коммуникативтік құрылымдарда и н т о н а ц и я ж ә н е о н ы ң е д и н и ц а л а р ы м ен компоненттері өзара эр қилы күрделі қатынас- тарға түсіп өтырады. Түрлі синтаксистік құры - лымдарда интөнациялы қ көмпөненттердің ала- тын өрны ерекше. Оның сөйлемдегі сөздерді се- м ан ти к а л ы қ -қ ұ р ы л ы м д ы қ тө п тар ға бөлуде, өларды бір-бірімен байланыстыруда мэні зөр. Күрделі мәтіндердегі сөйлемдердің түрлеріне қарай интөн ац и я эр түрлі көм муникативтік, эмөциялы қ м азм ұн ға не бөлып, өзара түрлі қарым-қатынастарғатүсіп, мэтіннің жалпы маз- мұны м ен э м ө ц и я л ы қ р ең кін түрлендіруде айрықш а қызмет атқарады. Ж алпы тіл білімінде интөнация сөйлемді сөмдайтын ең маңызды универсалды фактөрлар- дың бірі саналады , өны ң көм п өн ен ттерін ің сөйлемнің эр алуан түрлерін түзіп, диф ф ерен- циялауда ж эне бір-бірінен айырып ажыратуда өрны ерекше. |