П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет167/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   163   164   165   166   167   168   169   170   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

ИНТОНАЦИЯ
И н то н ац и яға ертеден, көне замандардан 
көңіл аударылған. Байырғы замандарда интона- 
цияның ерекшеліктеріне мән берген зерттеушілер 
оны сахна өнерімен, шешендер сөзімен және өлең 
оқу өнерімен байланы сты қарасты рған. И нто- 
н а ц и я н ы ң л о г и к а л ы қ ж ә н е э м о ц и я л ы қ
қасиеттерін зерттеудегі ең көне деректер ежелгі 
Греция мен Римде кездеседі. Онда сөйлеу тіліндегі 
әуен, пауза, қарқы н , ы рғақ туралы алғаш қы
түсініктер берілген.
С о й л е м н ің ы р ғ а қ т ы қ ұ р ы л ы м ы н ы ң
ерекшеліктері туралы пікірлерді Аристотельдің, 
Д е м е т р и я н ы ң , Ц и ц е р о н н ы ң , Т р аси м ах ты ң
еңбектерінде кездестіруге болады. Ы рғақ туралы 
ең толы қ түсінік Ц ицеронны ң “Оратор” деген 
ең б егін д е кезд есед і. О нда автор ы р ға қ т ы ң
ерекш еліктеріне тоқталы п қана қойм ай, оны 
шешендердің сөзіне қалай, қай мөлшерде қолда- 
ну керектігін де айта отырады. Сойлеу тілі ин- 
то н ац и ясы туралы пікірлер М .В .Л ом оносов 
еңбектерінде де баршылық.
И н т о н а ц и я д е ген ұ ғы м н ы ң ж алп ы тіл 
білімінде әр түрлі түсіндірілуі оған ғалы м дар- 
дың әр қы ры нан қарауы на байланысты болса 
керек. Басқа сөзбен айтқанда, зерттеушінің оның 
сыртқы ф орм алы қ ж ағы на, не мазмұнына, не 
ф ункциясы на ған а көңіл аударғаны нан болар. 
Б а с қ а
ф о н е т и к а л ы қ
қ ұ б ы л ы с т а р м е н
салыстырғанда интонация жалпы мазмұнмен өте 
ты ғы з байланы сты ж әне синтаксистік тұрақты 
құрылымдарға қар а ға н д а , о н д а а б с т р а к т іл ік
сипат айқынырақ.
Тіл білімінде интонацияны зерттеуде үш 
түрлі (синтаксистік, фонетикалық және фоноло- 
гиялық) бағы т бар.
С интаксистік бағы ттағы лар интонацияны
синтаксис колемінде ғана қарастыру керек деп 
санайды. Себебі, олардың пікірінше, интонация
- с и н т а к с и с т ік м а ғ ы н а н ы , с и н т а к с и с т ік
қатынастар мен байланыстарды қамтиды.
Ф онетикалы қ бағытты ұстанғандар инто- 
нацияны сөйлеу тілінің жалпы ағысын қамтып, 
оның сөйлемдерін, синтагма, фразалардың басқа 
да ф онетикалы қ майда болш ектерін қалы пқа 
түсіріп, тиянақтап, оның үстіне олардың бәрінің 
басын қосы п, бөлш ектерден тұратын әуенін 
ш аш ыратпай бір күрделі байламға келтіретін 
құбылыс деп есептейді.
Ал ф онологиялы қ бағыттың өкілдері инто- 
н а ц и я н ы қ а р а м а -қ а р с ы , я ғ н и б ір -б ір ін е н
айырмашылығы бар бөлекжүйелер ретінде алып 
қ а р а й д ы . Е ге р с е г м е н т т ік ф о н о л о г и я д а
ф онем аларды ң “ қ а р а м а -қ а р сы л ы ғы ” оларда 
белгілі бір сипатты белгінің бар не ж оқ болуына 
негізделсе, суперсегментгік фонологияда қарама- 
қ а р с ы л ы қ т ы ң , я ғ н и а й ы р м а ш ы л ы қ т ы ң
механизмі басқаша: жоғарылау-томендеу, жыл- 
д ам д ы қ-б аяу лы қ, болы м ды -болы м сы з, тағы
сондайлар болып келеді.
Т ү р л і т іл д е р д е г і и н т о н а ц и я ту р а л ы
зерттеулерге келетін болсақ, интонацияның олар- 
да тілдің әр түрлі деңгейінде қарастырылатыны 
байқалады. Мысалы, интонация олардың не “фо- 
нетика” , не “синтаксис” бөлімінде сөз болады.
С о ң ғ ы кезд е и н т о н а ц и я н ы ж алп ы тіл 
жүйесіндегі дербес бір құбылыс ретінде танып, 
оны өз алдына жеке алып зерттейтін білім сала- 
сын 
интонология
деп жүр. Интонологияның өзіне 
тән зерттеу объектісі мен зерттеу әдістері бар. 
Қайткенде де кейін пайда болған лингвистика- 
л ы қ теорияны ң интонацияны ң жаңа қырларын 
ашып, оның аясын кеңейтіп, жалпы сөйлеу тілін 
ж ан-ж ақты зерттеуде маңызы зор.
Б елгілі ф р ан ц у з ғал ы м ы Б .М а л ь м берг 
просодияның, яғн и интонацияны ң орны - қан- 
дай тілдің болсын құрылымының нағыз өзегінде, 
оны аңғармау, оның маңы зын дұрыс түсінбеу - 
тілдің жалпы табиғаты н түсінбеумен барабар 
дейді. Сондықтан тіл білімінде соңғы кезде пайда 
болған интонологияның интонацияның тіл жүйе- 
сінде алатын орнын, ерекшеліктері мен қасиет- 
терін анықтауда зор қызмет атқаратыны даусыз.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   163   164   165   166   167   168   169   170   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет