П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| МОРФОНОЛОГИЯ
жуан айтылуымен бірге ықшамдалып сэт түрінде де игерілген. С о н д а й -а қ ж ай-ж эй, ш ай-ш әй с и я қ т ы сөздердегіа-ә алмасуын түркітануда тіл алды ж , ш, й дауы ссы здары ны ң ы қпалы нан болған деп жазу кездеседі. Бұл себептің ш ы ңды ққа қатысы бар. Бірақ көрш і ды бы сты ң ы қпалы екен деп, оны фонетикалық өзгеріске жатқызуға болмайды. Себебі ж , ш, й-лердің ы қпалы шексіз емес, бір сөзде әсері болса, екінш і сөзде жоқ. А йталы қж , ш мен й дыбысының арасында келген а- н ы ң жай- жэй, шай-шэй дегендеә-ге ауысуы заңды құбылыс бола ал м ай д ы . Ө й т к е н і тіл ім ізд е б ұ р ы н ғы дыбысталу нормасы (жай, шай) сақталып отыр. О н ы ң үстіне бұл сөзд ерд ің сөзж асам д а да, т ү р л е н у д е д е , н е г із і н е н ж у а н с ы ң а р ы қолданылады. М ысалы, жайбарақат, жайбасар, жайға, жайғас, жайғыз, жайдық, жайдары, жайқал, жайма-шуақ, жайнаңдат.б. Ал бұл дыбыстардың ар асы н да кел ген о , ұ, ы д ы б ы с та р ы тіп ті ж іңіш керіп ө, ү, ә түрінде ды бы сталм айды . М ә с е л е н ,ж о ^ шойын, сой, сый сияқты сөздердің ж ің іш к е ай ты луы к е зд ес п е й д і. Д е м е к , бұл құбы лы стар сөйлеу бары сы нда қалы п тасқан морфонологиялық құбылыстар. 2. Тілімізде а -е ды бы стары ны ң алмасуы да кездеседі. Мысалы, сандалу-сенделу, адырай-едірей, бадырай-бедірей, алаң-елең, ағыл-егіл т.б. Бұл ды бы старды ң (а-е) алмасуы, керсінш е е-а түрінде де құбылады. Бұл ж әйтті м ен , сен жіктеу есімдіктерінің барыс септігінделшлзя, саған болып түрленуінен көреміз. А-е алмасуы көне алмасуға жатады. Соған байланыстылшғяя, саған б о л ы п т ү р л е н у ж о л ы , қ а з ір б а с қ а - б а с қ а лексикалы қ м ағы наға ие болған ана - ене, ағы л- егіл сөздері тек қазақ тілінде емес, туыс тілдерде де кездеседі. Ал секілді сөзінің ( шэкіл созінен) сықылды болып жуандауы да назар аударарлық. 3. Ы -і ды бы стары ны ң алмасуы мына-міне, тырнақ-тірнек, тыйын-тійін (Жаз ... тиын-тиін), ыспатты-іспетті, пысу (диал.) - пісу, пыш (п ы ш а қ ) піш (к е с д е г е н с ө з ) с ө з д е р ін е н аңғарылады. 4. ¥ - ү ды бы стары ны ң алмасуы :үшыр-үшір, бүйымтай-бүйімтай, мүсатыр-мүсэтір, үбыр- іиүбыр-үбір-шүбір, мүж ы-муж і, шүңғыл-шүңгіл (шүңгіл көз), ғүрып-үріп (үріп-әдет), қүрмет - үрмет т.б. О -Ө ды бы стары ны ң алмасуы: доң (айбат) - дөң (айбат), доңғалақ-дөңгелек, қоңырсы-көңірсі, ш о қ ы м -ш о к ім (б ұ л т), ш оқи-ш өки с и я қ т ы варианттардан байқалады. 9.6.1.2. Ашық - қысаң дауыстылардың алмасуы А ш ы қ және қы саң дауыстылардың алмасу с е б е б і л и н г в и с т и к а л ы қ ә д е б и е т т е р д е с ө з болм айды . Ш ы н д ы ғы н да, а -ы , о -ү с и яқты ды бы старды ң алмасуын түсіндіру оңай емес. Солай бола тұра, тіліміздегі деректерге сүйенсек, с о н ш а л ы қ т ы аз к е зд ес е тін қ ұ б ы л ы с ем ес. С о н д ы қ т а н т іл ім ізд е г і а ш ы қ т ы ң қ ы с а ң ғ а алмасуы (атқы -ы тқы ), қы саң дауыстылардың түсіріліп айтылуы (орыны-орны) фонологиялық жүгі ж оқ тұста әлсіреу мәселесіне байланысты болуы мүмкін. 1. А-ы д ы б ы стары н ы ң алмасуы - қазақ тілінде жиі кездесетін құбылыс. Б ұған көне дәуірде алмасып, қазір жеке м ағы н аға ие бола бастаған а ғу -ы ғу , а л ғ а сөзімен ілгері, ілк і сөздерінің қолданылысын ай ғақ етуге болады. Қ азіргі қ а з а қ тіл ін д е а -ы д ы б ы с ы н ы ң алмасуы баттас-батыс, шатас-шатыс, дабыс- дыбыс сияқты сөздерде кездесумен бірге, арқалы - арқылы , Асанш ала-Асанш ы ла дегенде а -ы алмасуы жүзеге асса, сорғы-сорғала, арырақ- арағырақ, жақсы-жақсар, бүзық-бүзақы сияқты сөздерде ы -а алмасуы байқалады. Ал ма/ме, ба/бе, па/пе сұраулық шылаулардың өз орындарында (сөз соңында) қолданылу тәртібі өзгеріп, жіктік жалғауынан бұрын тұрса, ма-мы, ба-бы, па-пы түрінде өзгереді. Мысалы, Асқарсың ба? - Асқармысың? Жұбансың ба? - Жұбанбысың? Болатсы ң ба? - Болатпы сы ң, айтасы ң ба? - айтамысың? келесің бе? - келемісің? А-ы алмасуының жиі кездесетін тұсы есім сөздерден етістік тудыратын -ай ж ұрнағы ны ң қазір жеке қолданудан қалған түбірлерге -ай және -ый түрінде қосы лы п айты луы нан көрінеді. Мысалы, аңқай-аңқый, арбай-арбый, алшай-алшый, қайқай-қайқый, қампай-қам пы й, қоқай-қоқый, қорбай-қорбый, салпай-салпый, талтай-талтый, томпай-томпый, тырай-тырый, шалқай-шалқый, шоңқай-шоңқый, шоқай-шоқый, ыржай-ыржый, ырбай-ырбый т.б. Бұндай алмасу құбылысы басқа жұрнақтарда да бой көрсетіп қалады. М ысалы, қыл+шақ - қыл+шық, қабыр+шақ - қабыр+шық, ыс+қала - ыс+қыла, тыр+мала - тыр+мышта, жыр+мала - жыр+мышта, қоры+ғала - қоры+ғышта т.б. Е с к е р т у : м а л а - м ы ш т а , ғ а л а - ғ ы ш т а ж ұрнақтары сырттай қарағанда, б асқа-басқа құрылымы бөлек жұрнақтар сияқтаны п көрінуі мүмкін. Шындығында, бұлар бір-бірінен арасына қойы лы п айты лған [ш] қы стырма дыбысымен ғана өзгешеленіп тұр. Бұған кейін тоқталамыз. |