П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет215/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   211   212   213   214   215   216   217   218   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

МОРФОНОЛОГИЯ
ж ұрнақтары н қабы лдап
ортаншы, жэненші
(диал.) сөздерінің ж асалуы нда да дайын үлгіні 
пайдалану бар.
Ал 
сенімді, сенімсіз, өнімді, өнімсіз, білімді,
білімсіз
деген сөздердің 
сенім, өнім, білім
сияқты 
етістіктен 
-ым, -ім
жұрнақтары арқылы жасалған 
зат есім ге сы н есім ту д ы р ат ы н
-лы , -сы з
жұрнақтары жалғанып жасалып тұрғаны белгілі. 
Ал осы үлгі бойы нш а, 
ж ағымды, жағымсыз,
жарамды, жарамсыз, конымды, конымсыз
сияқты 
создер жасалған.
Ұқсату үрдісі сөзпіш індерде де кездеседі. 
Мысалы: 
барғанмын - барғаммын - барғамын
түрінде ©згерген сөздің екінш і ж ақта 
барғансың
- барғасың
түрінде ықшамдалуы сәйкес келмейді. 
Себебі бірінші жақтағы 
барғанмын
сәзінің кейінді 
ықпалм ен [нм-мм ], бірдей екі дыбыстың біреуі 
түсу а р қ ы л ы (д е ге м и н а ц и я : м м -м ) езгеруі 
түсінікті болса, 
барғасың
сөзін олай айғақтай 
алмаймыз. С онды қтан 
барғамын
сөзпіш інінің 
үлгісімен 
барғасың
ы қш ам далған пішіні пайда 
болды деуге болады.
9.5.3. М ағы налы қ қарсылық
М орфонологиялық құбылыстардың пайда 
болуына мағыналық қарсылықтың да қатысы бар. 
Себебі кейде сөздерге жалғанатын қосымшалардың 
жалғануы езге сөзбен м ағы налас болып келеді 
де, түсініксіз болмау үшін ауытқу пайда болады. 
Әсіресе, бұл омонимдес создерге қосымшалар 
жалғанғанда анық байқалады. Мысалы: 
кара
созі 
әрі сын есім, әрі етістік м ағы насы на ие. 
Қара
етістігіне -тшжұрнағы ЖсШ ған ғанда 
карала
бол ып 
айты лм ай 
к а р а -\й \- л а
болы п й қ ы с т ы р м а
дыбысымен қолданылады. Себебіод?<
2
Л#деп айту 
сын есімінен етістік жасауға пайдаланылады.
Сондай-ақ 
иі
(емшектің июі) етістігіне өздік 
етіс жұрнағы |н| ж алғанғанда 
иін
болып айтылу 
керек еді. Бірақ и (айтылуы 
ій)
етістігіне оздік 
етіс ж ұ р н ағы н а ом о н и м д ес етістік зат есім 
тудыратын 
-ін
ж ұрнағы жалғанып 
иін
зат есімі 
жасалған.
С о н д ы қ та н
и ін
с ө з ін і ң м а ғ ы н а л ы қ
қарсы лы ғы нан қаш ы п, 
иі
етістігі ездік етіс 
пішінінде араларына [с] қы стырма дыбысын 
қойып 
исін
түрінде айтылатын болды. Немесе 
осы жер
тіркесі 
осыж ер-осж ер-өшшер-өшер
түрінде озгеріп айты лса, ал 
осы жак
тіркесі 
осыж ак-осж ақ-ош ш ак
созінде д егем и н ац и я 
жүзеге аспайды. Себебі 
ошіиак-ошақ
болып өзгерсе 
ошақ (қазандық) зат есімімен омонимдес болып
ш ығар еді. Сондықтан мағыналық қарсылық бұл 
амалдың жүзеге аспауына себеп болған.
С о н д а й - а қ
т ү й + ін -т ү й ін
зат е с ім ін ің
жасалуынан қашып, өздік етіс пішіні 
түйін
емес, 
түйсін
болып айтылатын болды.
9.5.4. Қолданылу жиілігі
М орф онологиялы қ құбылыстардың пайда 
болуына қатысты үрдістер бір созге тиісті болса, 
екінші сөзге әсер етпей жататыны белгілі, сондай 
үрдістердің, бірі жиі қолданылатын сөздерде 
байқалады. М әселен, дауысты дыбыс арасында 
тұ рған қ, к, п дыбыстары ның ұяңданы п ғ , г, б 
тү р ін д е д ы б ы стал у ы т ұ л ға л а р ж ігін д е кең
таралған. Мысалы, 
ек-егін, кек-кегі, тарақ-тарағы,
соқ-соғыс, сап-сабы, сеп-себеді, теп-тебіс
т.б.
Бірақ бұл өзгерістердің фонетикалық өзгеріс 
еместігін 
казақ+ы - қазақы, қалмақ+ы - қалмақы,
жинақ+ы - жинақы, бүк - бүкір, бүк - бүкііи, тік -
тіке, нақ - нақа, бала+пан - балапан, сап - сапы
сияқты санаулы сөздердегіқ, к, п дыбыстарының 
ұяңдамауынан байқаймыз. 
Ере келді, түра келді,
жата қалды
тіркестерінің де 
ерегелді, түрегелді,
ж ат ағалды
болы п ай ты лу ы н д ағы ұяңдану 
ам алы ны ң шексіз еместігін 
қарақат
(қарағат 
емес), 
қожақат
(қожағат емес) сияқты сәздерден 
көреміз.
Осы мысалдардағы қ, к, п дыбыстары ның 
ұяң д ан бауы сөзж асам ж олы м ен ж а л ғ а н ғ а н
тұлғаларда (“сапы” сөзінен басқасы) кездесетініне 
көңіл аудару қажет. Неге жалғаулар мен пішін 
тудыратын жұрнақгар жалғанғанда ұяңдану үрдісі 
кең таралады.
С езж асам д а ұ я ң д ан б аған д ы б ы стард ы ң
кездесу себебі: жалғаулар мен пішін тудыратын 
жұрнақтар өзіне қатысты сөз табының кез келген 
сөзімен жалғанып жиі қолданылады.
Осы жиілік ұяңдану амалын күшептеді де, 
б ір т е -б ір т е с ө зж а с а м ж о л ы м е н т ір к е с к е н
тұлғаларға да эсер етеді. Бірақ қосымша жалғану 
арқы лы жеке лексикалы қ м ағы н аға ие болған 
бұл сөздердің м орфологиялық тұтасты ққа ие 
болуы және сирек қолданылуы ұяңдану үрдісінің 
созпіш індерге қарағанда баяу қабылдануына 
с е б е п б о л ад ы . 
Қ , к , п д ы б ы с т а р ы н ы ң
ұяңданбайтын тұстары созжасамда сақталуы осы 
себепке байланысты.
Сондай-ақжиі қолданудың әсері ықшамдалу 
амалында да бар. Тіліміздегіал, 
қал, кел, қыл, бол,
сал
деген алты етістікке көсемш енің 
-іп, -ып
қосымш асы ж алғанғанда 
алып-ап, қалып-қап,




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   211   212   213   214   215   216   217   218   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет