МОРФОНОЛОГИЯ 9.6.2.3. Тіл арты дыбыстарының тіл алдына жылжу үрдісі Т ү р к іт а н у
ғ ы л ы м ы н д а
т іл
а р ты
ды бы стары ны ң тіл адды на қарай жылжу үрдісі
тек дауысты ды бы сқа байланысты сөз болды да,
дауыссыз дыбыстар жөнінде айтылмай келді. Біз
бұл үрдістің дауы ссы з ды бы сқа да қатысы бар
деп есептейміз. Тіл арты дауыссыздардың тіл
алды на ж ы лж у үрдісін м ы на д ы б ы стард ы ң
алмасуынан байқауға болады.
Қ, к - у ды бы стары ны ң алмасуы:
бақ-бау, қыстақ-қыстау, санақ-санау, бояқ (диал
.)-бояу, білек-білеу, тірек-тіреу, тілек-тілеут.Ъ. Қ-й дауы ссы здары ны ң алмасуы:
тоқ-той, соқ-сой, жоқ-жой, бақ-байла, бек-бей (жаз.би) т.б.
Ң -й ды бы стары ны ң алмасуы:
барсаңшы- барсайшы, келсещиі-келсейші, жеңше-жейше (сөйл.
тілінде) т.б. Етістіктің шартты рай тұлғасы ны ң
2-ж ақтағы көрсеткіш і [ң] ж алғауы ны ң [й]-мен
алмасуы барлық етістікке жалғанғанда кездесетін
құбылыс сияқты . Солай бола тұра тек қана
-шы тұлғасы ж алғанғанда ғана вариант түзеді.
Келсең сөзін
келсей деп айту тілімізде бар болғаны мен
бірдей емес.
Келсең, барсаң дегенде ш арттылық
мағына сақталса,
келсей, барсай, келсеңші-келсейші дегенде м ағы на өзгеріп кетеді.
Ң -у ды бы стары ны ң алмасуы:
аң-ау, аңсар- аусар, аңқау-ауам, аңшы-аушы, көңіл-кеуіл, оңаша- ауаша (диал.) т.б.
Ң -н д ы б ы стар ы н ы ң алм асуы на етістіктің
-ған -геятұлғалы есімшесіне соң шылауы тіркесіп
ай ты лған да, он ы ң (ш ылау сөздің) қосы м ш а
ретінде сын түрінде айтылуын атауға болады.
М ысалы,
барған соң - барғансын, келген соң - келгенсінт.Ъ. Ал сөйлеу тілінде
қалың-қалын, біздің-біздін, сізд ің -сізд ін , ш ү б а лш а ң -ш ү б а лш ы н с и я қ т ы
варианттар да байқалады.
Ш -с ды бы стары ны ң алмасуы, негізінен,
тіларалық алмасудажиі айтылып келеді. Ал қазақ
тілінің өз ішінде
шәмбе-сәмбе, шодыр-содыр, бағынышты-бағынысты, шекер-секер, қошта- қост а, іл е -ш а л а - іл е -с а л а , ш а й қ ы м а за қ - сайқымазақ сияқты варианттардан көрінеді. Ал
еіиек-есек, беш -бес, м ы ш ы қ-м ы сы қ с и я қ т ы
в а р и а н тт а р д ы ң [ш] - м ен а й ты л аты н д ар ы
жергілікті сөзге жатады. Ал тіліміздегі
сүйінші- іиүйінші, басқыш-башқыш сияқты алмасулардың
жөні бөлек. Бұларды алш ақ үндесу (дистактілі
ассим иляция) немесе сөз соңы ндағы буында
тұрған [ш] ды бы сы ны ң басқы буындағы [с]-ға
ә с е р і д е п т ү с ін е м із . Б ір а қ б ұ л ү н д е с ім
(а с с и м и л я ц и я ) ф о н е т и к а л ы қ ө згер іс ем ес.
Ө йткені бұл сөздердегі
ш дыбысыны ң с -ғ а әсері
а с ш ы - ның
аш ш ы б о л ы п
а й т ы л у ы н д а й
артикуляциялық кедергіге тап болып тұрған жоқ.
М ұнда тек сөйлеуш інің санасы ндағы кейінгі
дыбыстарды айтуға психологиялы қ дайы нды қ
кезінде соған ұқсас дыбысты (ш мен с-н ы )
алм асты ры п айту ғана. С онды қтан
сүйінші- шүйінші, басқыш-башқыш - вариант ретінде жарыса
айтыла береді де м орфонологиялық құбы лы сқа
жатады.
7.
