П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 9.6 .2 .1.Үяңдану үрдісі
П -Б дыбыстары ның алмасуы сөз басында және сөз ішінде кездеседі. Мысалы, полат-болат, пұт ақ-бұт ақ, П ат им а-Б ат им а, пенде-бенде, пақыр-бақыр, т апа-т аба, ш үперек-ш үбереқ, епелекте-ебелекте, епетейсіз-ебедейсіз, жалпаңда- жалбаңда, көпірік-көбік т.б. П дыбысыны ңб-ға алмасуы тұлғалар жігінде жиі кездеседі. Мысалы: сап-сабы, көп-көбі, сеп- себеді, жап-жабады, жап-жабықт.Ь. Ескерту: бұл құбылыстың жиі кездесуіне қарап, бірыңғай ұяңданатын фонетикалық алмасу деуге болмайды. Себебі [п] ды бы сы на біткен сөздерге дауысты дыбыстан басталатын қосымша ж а л ғ а н ғ а н д а [п] д ы б ы сы үш тү р л і б олы п айтылады. Бірінш іден, бірсыпыра п -ға біткен сөзге д а у ы с т ы д ы б ы с т а н б а с т а л ғ а н қ о с ы м ш а ж алғанғанда п -н ы ң б -ға алмасуы байқалмайды. Мысалы, сап-сапы (армия сапында), кепте-кепеш, теп-тепеңде, қопсы-қопар сияқты сөздермен қатар ел іктеуіш сөзд ерд і м ы с ал ға а л у ға болады . Еліктеуіштерде ұяңдану тіпті болмайды: т ап- тапылда, топ-топылда, зып-зыпылда т.б. Екіншіден, [п] ды бы сы м -ға айналады:о«ь//?- омыр, жап-жамылт.б. Ү ш інш іден, [п] дыбысы у -ғ а айналады . М ысалы, жап-жауып, сеп-сеуіп, кеп-кеуіп т.б. Демек, бұлайша ауытқуларға ие болып отырған бұл құбы лы с (п-б) ф онетика енш ісіне жата алмайды. Т-Д дыбыстарының алмасуына/лоя-дол, тэн- ден (дені сау дегенде), тіллә-ділдә, тілмар-ділмар, тажал-дажал, томалақ (диал .)-домалақ, тап-дэп (тап өзі - дэп өзі дегенде), аттас-адас, ат т ам- адым си яқ ты вар и анттарды ң қ о л д ан ы л у ы н айтуға болады. С о н д а й -ақ т а ғ а т , т а ғ а м с ө з д е р і ы қш ам далы п дәт (дэті шыдамады), дэм болып айтылады. Т ұлға жігінде т-д дыбыстары ның алмасуы Үлтай-Үлдай (есім), жуантық-жуандық, өлімтік- өлімдік, мөлтек-мөлдек, кемтік-кемдік, жемтік- жемдік сияқты сөздерде кездеседі. Әрине, -тық, -тік ж ұрнағы мен -дық, -дік ж ұрнақтары ны н м ағы налары сараланы п басқа-басқа м ағы н а жасауға икемделгендігі анық. 3. Қ-Ғ, К-Г дыбыстарының алмасуы айқай- айғай, ақа (диал.) - аға, тақа-таға, шақа-шаға (бала-шаға дегенде), бөтеке-бөтеге, бақан-баған, садақа-садаға, қылқын-қылғын, ілкі-ілгері сияқты сөздердің варианттастығы нан анық байқалады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|