П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

186
СӨЗДІҢ МОРФЕМАЛЫҚ ҚҮРАМЫ
сөйтіп, бір сөз табы ны ң шеңберінде жасалатын 
туынды түбірге ұқсап кетеді. Қ азақ тілінде мо- 
дификациялық қосымшаларға зат есімнің реңдік 
мәнді жұрнақтары, сын есімнің шырай жұрнақ- 
тары, реттік сан есімнің жұрнақтары (бұлардың 
қай-қайсы сы да өзі ж алғанған түбір сөздің лек- 
сикалық мағынасына қосымша рең үстейді: лек- 
сикалы қ м ағы насы ж ағы нан 
үлкен
мен 
үлкені-
рек
я 
үлкендеу, бес
пен 
бесінші
толық бірдей емес), 
етістіктің етіс, күш ейтпелі етістік, болымсыз 
етістік ж ұр н ақтар ы ж атады . Бұл ж ұр н ақтар
етістіктің белгілі категориялары ны ң кәрсеткіш і 
болғанм ен, етістік түбірдің грамм атикалы қ си- 
патын сақтап тұрады. 1) етістік түбірлерше тіке- 
лей жіктелмейді; 2) етістік түбірлерше сол күйінде 
қолданылмайды, басқа сөздермен тіркесе де ал- 
майды; байланы сқа да түсе алмайды; 3) сыртқы 
тұлғасы жағынан етістік түбірлерше бұйрық рай- 
дың 2-жақ формасына сәйкес келеді: 
сен кел, сен
келтірме
т.б. Бұлардың түбірге жалғану тәртібінде 
де әр қай сы сы н ы ң озіндік ерекш еліктері бар 
екенін көрсетеді. Етіс, күшейтпелі етістік, болым- 
сыз етістік жұрнақтары түбір етістікке созжасам 
қосымш алары арқылы ж асалған туынды түбірге 
грамматикалық жұрнақтардан (есімше, көсемше, 
ш ақ, рай) әрдайым бұрын жалғанады да, етістік 
одан кейін грамматикалық жұрнақтар үстелу ар- 
қылы ғанаж іктеле алады; 
айт-қыз-дыр-ма-й-ды,
ж үр-іңкіре-ме-ген-сін. Отыр, түр, жүр, жатыр
қалып етістіктерінің тікелей жіктелуі бұлардың 
етістік түбірі емес екенін корсетеді, 
жатырдың
түбірі - 
жат,
ол тікелей жіктелмейді. Бұл етіс- 
тіктердің со ң ғы
ү р /р /
тұлғалары тарихи ж ағы - 
нан етістіктің грамм атикалы қ бір категориясы- 
ның тұлғасы болған болу керек те, ол тілден 
ш ы ғы п қалғанм ен, оны ң грамматикалық сипа- 
ты сақталып қалған тәрізді. Сол себепті де бұл 
торт етістік тікелей жіктеледі, әрі 2-ж ақ бұйрық 
рай тұлғасымен сай келеді, 3-жақта да осы қал- 
пында қолданылады:
ол отыр, тұр, жүр, жатыр 
сен отыр, тұр, жүр, жат 
мен оты р-м ы н, біз оты р-мыз 
сен отыр-сың, сендер отыр-сыңдар 
сіз отыр-сыз, сіздер отыр-сыздар 
ол отыр, олар отыр т.б.
М одификациялық жұрнақтардың кейбірінің 
түбірге жалғану шеңбері шектеліп те қалған. Олар 
грамматикалық сипаты ж ағы нан категориялық 
түрлену жүйесінің корсеткіші болу қасиетінен ай- 
рылып, созжасам қосымш алары на ауыса баста- 
ғанмен, создің лексикалы қ мағынасын бүтіндей
озгертіп жібермейді. Сонды қтан ондай ж ұрнақ- 
тарды соз тудырушы қосымшалар қатарында қара- 
май, тілдің даму бары сы ндағы жұрнақтар мен 
созжасам қосымшалары арасындағы тұлғалар деп 
қараған жон. О ларға қазіргі қазақ тіліндегі зат 
есім нің реңдік мәнді ж ұрнақтары н, сын есімнің 
шырай категориясына ендіріп жүрген 
-ғылт, -ғыл-
тым, -іиыл, -иіылтым, -ша, -ше
жұрнақтарын жат- 
қы зуға болады. 1) Сондықтан да болу керек, мо- 
дификациялы қ жұрнақтар арқылы жасалатын ка- 
тегория 

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: