П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 184
СӨЗДІҢ МОРФЕМАЛЫҚ ҚҮРАМЫ ялық, мағыналас, омоним т.б.) ерекшеліктері мен қолданыстық, тілде өмір сүру (өнім ді-өнім сіз, құнарлы -құнарсы з, сондай-ақ төл-кірме, коне- жаңа, тірі-өлі т.б.) сипаттарына байланысты ерек- шеліктерімен бірге, бір сөз табының аясында ғана және бір сөз табы ны ң ш еңберінен ш ы ғы п ке- тетін грамматикалық қасиетгері мен кейбір функ- ц и я л ы қ с и п а ты н ай та к етк ен ж ө н . М ы салы : -Шіркін, айтушы м ен болғанда, үнемі үқтырушы сен болсашиы, Абай (Әуезов). Ержан қазір сон- шылап түр (М ұстафин). Баласы аталап соңынан қалмады. Жарыста алматылықтар басым түсті тәрізді сөйлемдердегі айтушы, үқтырушы, бол- сайшы, соншылап, аталап, алматылықтар деген- дерді сырт тұлғасы на қарап қосы м ш а арқы лы жасалған жаңа сөздер деуге болмайды: айту-іиы, үқтыру-шы (жазушы сияқты^, сон/л/-ш ы ла-п, ат а-ла-п, алмат ы -лық. Өйткені дәстүрлі грам- матика тұрғысынан қарағанда, бұл сөздердің со- ңғы м орф емалары -шы - зат есім туды раты н, - ла - есім сөзден етістік тудыратын қосымшалар. Бірақ бұл қосымш алы сөздер сырт тұрғы сы жа- ғы н ан болм аса сөзж асам тұ р ғы с ы н а н ш ы н мәнінде жаңа сөздер, туынды сөздер (жаңа лек- семалар) емес. Өйткені бұлар сөздік құрамға ен- ген лексикалы қ бүтін, демек, создіктерде жеке берілетін реестрлік сөз емес, белгілі контексте ған а қолданылатын және сол контексте ғана түсінілетін тұлғалар: оларды ң жасалу шегін, жұмсалу шеңберін туынды соз ретінде айқындау- ға болмайды. С о н д ай -ақ итті қонақ жараспас, сүт пісірім уақыт, бір қайнатым іиай, таяқ тас- там жер, бір көйлектік м ат ане костюмдік мата т.б. тіркестердегі итті, пісірім, қайнатым, тас- там, көйлектік, костюмдік сияқты сөздер қосым- ша арқы лы ж асал ған туы нды сөздер болып қабылданбайды, тілде олар жеке лексикалық бүтін ретінде қалыптаспаған, тек осы және осыған ұқсас шектеулі контексте, белгілі бір сөздің тіркесінде ғана қолданылып, сол аяда ғана өмір сүреді. Бұндай қосымшалардың қатары -дай, -дей, -тай, -тей, -ша, -ше, -сыз, -сіз, есімшетұлғасынан кейін жалғанатын -ғы, -г/сияқты қосымшалармен то- лы ға түседі. Д е м е к , б ұ н д ай қ о с ы м ш а л а р ж а л ға н ы п жұмсалған сөздер, бір жағынан, санамызда жеке тұрып қалыптаспаған, сөздіктердің реестрлік сөзі болып табылатын лексикалы қ бүтін, туынды сөз емес, екінші ж ағы нан, сөйлеу процесінде туа- тын, грамматикалық мағына білдіретін сөз фор- масы да емес. Сөз тудырушы қосымш алардың бұндай ерекше қолданысы, яғн и ф ункциялы қ (терм ин Ы .М ам ан овтікі) м әнде қолданы луы біркелкі емес. Кейбірі сойлем құры лы сы на, ой білдіруге қатысты болып келсе, кейбірі белгілі бір конструктивті тіркес шеңберінде ғана қолданы- лады. С ондай-ақ кейбірінің, жоғарыда корсетіл- гендей, сөздерге ж алғану мүмкіндігі кең болып, жасалу шегін, жұмсалу шеңберін айқындау қиын болса, кейбірі - бірлі-жарым сезге ға н а ж а л ға н а алады. М ысалы, итті қонақ, таяқ тастам, сүт пісірім, бір қайнатым тәрізді туындылардың аясы тар да, олар тұрақты тіркестердің құрамында ғана жұмсалады; ал басқа корсетілген қосымшалардың ауқымы кең: -шы, -ші қосымш асына байланысты тек айтушы және үқтырушы ғана емес, сөйлеуші, орнынан түрушы, жинаушы, айғайлаушы, сыбырлау- шы т.б. -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік қосымша- сы на қатысты тек алмат ы лық емес, кез келген жер, мекен атына байланысты қаскелеңдік, ақсай- лы қ, орбиталық т.б. -лап, - леп , -дап, -деп, -тап, -теп қосы м ш асы на байланысты туыс атаулары- на, кісі атгарына қатысты апалап, аталап, ағалап, інілеп, Абайлап, Әсеттеп т.б., жатыс септік тұлға- сыны ң үстіне қосылатын -ғы, -г/тұлғасы на бай- ланысты ү йдегі, таудағы, даладағы, ағаш басында- ғы, үй ішіндегі т.б. толып жатқан қолданыстар бола беруі мүмкін. Абайдың қара создерінің өзінде ептілік, қырмызылық, сыпайылық, шықпағандық, түзерлік, сақтарлық, сөзді үғарлық, жақсы көрерлік, тиянақ қыларлық, үйір боларлық, қүтқарарлық, м ал шашарлық, кәсіп қыларлық, жау ж аулағандық, тіленшілік, рақымдылық, мейірбандылық, байлаулық, қайратсыздық, үятқа терістік, күнэкерлік, масқа- ралық, естілік, қайғысыздық, мақтаншақтық, на- дан атанбастық, қорғауыіитық, бэйітшілік, су- ретшілік, туралық, дүниелік, сертке түрғыштық, білмектік, үйден шықпағандық, мүндайлық, қуан- бақтық, арлылық, намыстылық т.б. толып жатқан создер қолданылған. Сәзжасам қосымшаларының бұндай функци- я лы қ қасиеті, олардың қолданылу аясы мен ма- ғыналық шеңбері, жанрлық, стильдік бояуы жеке зерттеуді қажет етеді. Ал форма тудыратын қосымшалардың басты белгісі, негізгі ерекшелігі озі ж алған ған создің лекси калы қ м ағы насы н озгертпей, туынды соз жасамай, озі ж алғанған созге тек қосымша грам- матикалық мағына үстеп, жаңа соз емес, сол создің басқа бір грамматикалық формасын жасау арқы- лы белгілі бір сөз табының грамматикалық кате- гориясының тұлғалық көрсеткіші, парадигмалық түрлену жүйесі немесе сем антикалы қ түрінің көрінісі бөлып табылуында. Сөндықтан да бұл |