П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет276/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   272   273   274   275   276   277   278   279   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ 
Ж ЕКЕ САЛАСЫ
21Н
кітапш анын біріншісінде бір ғана туынды түбірі 
бар төрт сөзж асам ды қ ұя кездесті. Одар: 
діт -
дітте; мэрт - мэрттік; ла у - лауіиы; м ес - м ес-
тей,
құрам ы нда екі туынды түбірі бар 9 сөзжа- 
самдық ұя бар. Олар: 
ез - ездік, езсін; күн - күңдік,
күңиіілік; кал - калды, калсыз; күр - күрдан, күрша;
кыш - кышкер, кышша, мэз

мэзден, мэзсін; нарт
- нартай, нарттан; нас - настан, настык, ну -
нулан, нулы.
Ал үш туынды түбірден тұратын не 
бәрі 5 сөзж асам ды қ ұя бар. Олар: 
дак - дакты,
даксыз, дакгнан; кэр - кэрлен, кэрлі, кэрсіз; нэн -
нэндік, нэнсі, нэнсін; нэш - нэште, нэштен, нэіиті.
Торт туынды түбірден тұратын не бәрі 3 қана 
сөзжасамдық ұя бар. Олар 
дық, жең, кен
сөздерінің 
негізінде ж асалған сөзжасамдық ұялар.
1-кітапш аға 298 бір буынды есім сөзден жа- 
салған 298 сөзж асам ды қ ұя кірген. О сы нш ам а 
сөзж асам ды қ ұяда бірден төртке дейін туынды 
сөзі бар 21 ғана сөзжасамдық ұяның болуы ту- 
ынды сөз жасауда өте құнарсыз бір буынды есім 
сәздердің тілде аз екеніне толық дәлел.
Тіліміздің сәзжасам жүйесінің тағы бір негізгі 
нұсқасына қосымш а, атап айтқанда, сөз тудыру- 
шы ж ұрнақтар жатады. Сөзж асамдық ж ұрн ақ- 
тардың тілді ж аңа сөзбен байытуда атқараты н 
қызметі өте зор. Ол сөзжасам жүйесіндегі мор- 
ф ологиялы қ тәсілдің шешуші элементіне жата- 
ды. Тілімізде сөз тудырушы ж ұрнақтар өте көп. 
Бірақ өлар сөзжасам тәсілдерінің бір түрінде ғана 
қы змет етеді. Солай бола тұрса да, оны ң тілдегі 
туынды сездердің басым көпшілігін тілге қөс- 
қанын ескерсек, өның сөзжасамда атқаратын қыз- 
меті аны қ байқалады.
Сөзжасам жүйесіндегі жұрнақтардың әрқай- 
сысының өзіндік мағынасы бар. Ол мағына түбір 
сөзге ж ал ған ған д а ғана көрінеді, ж ұрнақ жеке 
тұрып м ағы на бермейді, сөндықтан жеке қөлда- 
нылмайды, түбір сөздің құрамында ғана қызмет 
атқарады. Мысалы: 
маліиы, өлеңші, дэрігер, өнер-
паз, м айла, қазақш а
т.б. М өрфөлөгиялы қ тәсіл 
жұрнақтың өсы ерекшелігіне негізделеді.
Сезжасам жүйесінің жұрнақтары өзі жалған- 
ған түбір сөздің лексикалы қ м ағы насы ны ң не- 
гізінде өдан басқа лексикалық мағына, басқа сөз 
жасайды, не оны ң мағынасын түрлендіреді. Ж о- 
ғарыда келтірілген м ы салдағы
м ал
мен 
малш ы,
өлең
мен 
өлеңіиі, дэрі
мен 
дэрігер, өнер
мен 
өнер-
паз, м ай
мен 
м айла, қазақ
пен 
қазақіиа
деген 
туындылар бір-бірінен лексикалы қ м ағы насы
арқылы ажыратылатыны белгілі, бірақ осында- 
ғы әр жұп создердің м ағы на байланы стылығы 
да аны қ корініп тұр. Сонда олардағы лексика-
лы қ мағына өзгешелігі жұрнақ арқылы туып, лек- 
сикалы қ нұсқа жасалса, өлардың мағына байла- 
ны сты лы ғы на түбір сөздің м ағы насы негіз бөл- 
ған. Бұл - сөзжасам жүйесіндегі ж ұрнақтардың 
негізгі ерекшелігі.
Ж ұрнақ арқылы сөз жасалу кезінде жаңа ту- 
ынды сөз бен оған негіз болған сөз бөлады да, 
бұл екеуінің қаты сы нсы з туынды түбір сөз жа- 
салмайды. Сөндықтан мөрфөлөгиялық тәсілмен 
сөз жасалғанда, негіз бен өдан жасалған туынды 
түбір сөз үнемі жұп құрап тұрады. Басқаш а айт- 
қанда, туынды түбір бар жерде негіз сөздің бө- 
луы міндетті бөлып саналады: 
өнер - өнерпаз, білім
- білімді, ек- егін, сэн - сэнқой, бай-байлық, ем-
емхана, тілек

тілектес
т.б. Бірақ өсы заңды- 
лықты керісінше қөлдануға бөлмайды.
Ж алпы алғанда, тілдегі байы рғы создерге 
жататын негізгі сөздердің басым көпшілігі туын- 
ды түбір жасауға қатысатыны рас, бірақ олардың 
әрқайсысынан негіз соз бен туындының жұп бо- 
луы нақтылы ж ағдайға байланысты. Мәселен ту- 
ынды түбір создегі негіз сөз деген ұғым нақты 
бір туынды түбірмен байланы сты қөлданылады. 
М ысалы, әңгіме 
жүмысіиы
деген туынды түбір 
туралы бөлса, оны ң негізі ж улш сд еген сөз бола- 
тыны сияқты нақты лы қ керек. Сонды қтан да 
негізгі түбір атаулының бәрі туынды создің негізі 
деп жалпылама атауға болмайды. Негізгі түбірдің 
қай туынды түбірдің негізі екенін нақтылы атау 
қажет.
Сөзжасам жүйесіндегі жұрнақтардың ішінде 
сөзге үстеме м ағы н а беріп, сөзді м ағы на ж ағы - 
нан түрлендіретін ж ұрнақтар да бар. М ысалы, 
үйіиік, кітапша, сарғыш,
т.б. Мұндай жұрнақтар 
ғылымда талас та туғы зы п жүргені рас, өйткені 
мұнда соз м ағы насы мүлдем өзгеріп кетпейді. 
Бірақ осындағы^г/ мен 
үйшік, кітап
пен 
кітапша,
сары
мен 
сарғыш
деген сөздердің әрқайсысы тілде 
өзінше лексикалы қ нұсқа ретінде қөлданылады, 
сондай қызмет атқарады, солай танылады да. Олар- 
дың әрқайсы сы тілдегі дайы н тұрған қалпында 
сөйлемге енеді. С өнды қтан өларды да сөзжасам 
жүйесінің нұсқалары ретінде қараған дұрыс. Ба- 
сқа тілдердің тәжірибесінде өл өсы тұрғыда қара- 
лып жүргенін де ескеру қажет. Орыс тілінде өларды 
сөзжасам жүйесіне жатқызған.
Тілдегі сөзж асам ды қ ж ұрнақтардың өзіндік 
бір ерекшелігі - өлар әр сөз табына телулі бөла- 
ды. Әр сөз табының сөзжасамдық өз жұрнақтары 
бар. Зат есім жұрнақтары, сын есім жұрнақтары, 
етістік жұрнақтары, үстеу жұрнақтары т.б. Әр сөз 
табына қатысты ж ұрнақты ң сәзжасамды қ қыз-




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   272   273   274   275   276   277   278   279   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет