П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМ
өзгерген - тек сөз түрлендіруші қосымшалар ғана. Олай болса, сөйлем құры лы сы на қарай өзгер- мей, түбірде сақталған қосы м ш а сөз жасаушы қосымш а болғаны. Сонды қтан ол сез /э н ш і/ ту- ынды түбірге ж атады . М іне, туы нды сөздің сөйлемде түрлі тұлғада қолданылуы соз шегі жағы нан оған белгі бола алады. Сөйтіп, біз туынды сөздердің негізгі ірі бел- гілерін көрсеттік. Бұл белгілер туынды сөздерді басқа сөзтұлғалардан ажыратуға көмектеседі. Түбір сөздер деген термин мұнда тілдегі лек- сикалы қ м ағы налы тілдік нұсқаларды ң бәрінің ортақ атауы ретінде қолданылып отырғанын ес- кертуге тура келеді, өйткені қазақ тіл білімінде бұл термин негізгі түбір мағы насы нда да қолда- нылып қалатын кездері бары белгілі. Тілдегі лексикалы қ мағынасы бар дербес сөз қы зметін атқараты н лекси кал ы қ нұсқалардың бәрі түбір сөздерге жатады. М ысалы, жер, адам, кітап, каламгер, өнерпаз, жеделжэрдем, азык-щ лік, колхозшы, жолкиыс (перекресток), өскін (всходы), ж олнүска (путеводитель) т.б. Бұл түбір сөздер морфемдік құрамы, жасалу жолы ж ағы нан түрлі екені белгілі, бірақ, бұлардың бәрінің басын қосы п, бір терм инм ен аталуына олардың ортақ белгісі болуы себеп болады. Ал олардың ортақ белгісі - лексикалық мағыналы тіддік нұсқа екені. Сойтіп, тілдегі лексикалы қ мағыналы дербес сөз атаулының бэрі түбір сөздер деп аталады. Бұл еңбекте түбір сөздер деген ортақ термин олардың сөзж асам дағы қы зметіне байланысты қажет бөлды. Түбір сөз атаулыны ң бәрі сөзжа- самның негізгі нысаны болып саналады. Өйткені түбір создің қаты сы нсы з ешбір туынды сөз жа- салмайды. Түбір сөздер сөзж асам ға негіз бөлады. Сөз жасаушы негізгі тілдік нұсқа қызметінде сәзжа- сам әрекетін іске асырады. Мысалы,әяш/, егіндік, акмолалык (азамат), колхозиіы деген түбір сөздерді алсақ, өлардың бәрі туынды сөздерге жатады. Ал өсы туъінды сөздердің жасалуынаәшг//деген- д е ән деген негізгі түбір қаты сқан, егіндік деген туынды сөз егін деген туынды түбірден, акмола- лы к - Акмола деген біріккен түбірден, колхозшы - колхоз деген қы сқарған сөзден жасалған. Бұл келтірілген мысалдар сөз жасаушы тілдік нұсқа қызметінде тілдегі түрлі түбірлердің бэрі қатысатынын дәлелдеді. С онды қтан олардың бәрін қамтитын ортақ термин қажеттігі туады. Осы қажеттікті өтеу үшін, сөзжасамдық негізгі лексикалық нұсқа қызметін атқаратын сөздердің бәрі түбір сөздер деп аталды. С өзж асам ға түбір сөздің негіз бөлуы өны ң лексикалық мағынасының бөлуымен тікелей бай- ланысты. Түбір сөздің лексикалық мағынасы бол- ғанды қтан, ол туынды сөздің лексикалы қ м ағы - насына арқау бола алады. Мысалға дэрісхана, күшей деген туынды түбірлерді алсақ, олардың м ағы на- сы дэріс, күш сөздерінің мағыналарының негізінде жасалғандықтан, дэрісхана - дәріс берілетін бөлмені, күшей - күш тің көбею ін, күш тің арту м әнін біддіріп тұр. Бұдан туынды сөздің мағынасы оның жасалуына негіз болған түбір сәздің лексикалы қ мағы насы арқылы ж асалғаны аны қ көрінді. Бұл айты лғандар түбір сөздің лекси калы қ м ағы налы сөздер екенін дәлелдеді. Олай болса, түбір создер тілдегі лексикалық нұсқалар (едини- цалар) болып табылады, сондықтан олар - тілдің сөздік құрам ы на жатады, тілдің сөз байлы ғы н құрайды. Түбір сөз атаулының бәрі де дайы н сөз бөлып саналады. Олар сөйлемге сөл тілдегі дай- ын қалпында алынып қолданылады. Олар сөйлем жасаумен бірге ж асалып өтыратын тілдік құбы- лыс емес. Түбір сөздер тілдегі дайын тілдік нұсқа- лар бөлғанды қтан, түрлі сөздіктерден өры н ала- ды. Басқаша айтқанда, тұрақты дыбыстық құрамда тұрып, белгілі лексикалы қ м ағы наны білдіретін сөз атаулының тұлғалы қ ерекш елігіне қатыссыз жалпы аты ретінде түбір сөздер деген термин қол- данылып отыр. Түбір сәздерді мөрфолөгиялық тұрғыда алып қарастыруға да болады, сөзжасам мақсатына бай- ланы сты ра қарастыруға да бөлады. Осындай екі тұрғы да қарастыру - тіл білімінде бар тәжірибе. Түбір сөзді сөзжасам мақсатына лайықты тал- дағанда, өны екі үлкен төпқа бөліп қарастыру пайдалы. Олар: 1) негізгі түбір сөз, 2) туынды сөз. Негізгі түбір сөз бен туынды сөзді дұрыс анықтау, өлардың бір-бірімен байланы сы н ай- қындау сөзжасамның негізгі мәселелерінің біріне жатады. Бұл екі төпқа жататын сөздердің айыр- м аш ы лы ғы да күшті, сөнымен бірге байланысы да күшті. Сөзжасамды жақсы түсіну үшін, бұл екі төптың ерекшеліктерін, байланысын жақсы білу керек. Негізгі түбір де, туынды сәз де сөзжасам- д ы қ нұсқаға жатады. М ысалы, нан, эн, кол, же, кел сияқты негізгі түбір сөздер мен саудагер, базарлык, суретші, на- мыскор, косак сияқты сөздерді алайы қ. Бұл мы- салдардың алғаш қы лары - негізгі түбір сөздер, соңғы лары - туынды сөздер. М ысалға келтіріл- ген нан, эн, кол, же, кел деген негізгі түбір сөздерді әрі қарай мөрфемаларға бөлшектеуге келмейді, |