П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 226
СӨЗДІҢ МОРФЕМАЛЫҚ ҚҮРАМЫ ш ы ғара алмайды. С онды қтан ұқсасты қтар да жеткілікті. Өйткені туыстас тілдердің сөзжасам- ды қ заңдылықтарында ортақ қасиет те күшті. Негізгі түбір сөздер тыде көне замандардан келе ж атқан сөздер б олғанды қтан , халы ққа та- ныс, белгілі сөздер, сондықтан олар тілдің негізгі создік қоры на жатады. Негізгі создердің басым көпшілігі тілде жиі қолданылады. Олар - күнделік өмірдегі қарым-қатыста да, коркем шығарма сти- лінде де, басқа стильдерде де қолданы латы н с о зд ер . Н егізгі түб ір с ө зд ер д ің қо л д а н ы л у мүмкіндігі мол, олар белгілі бір стильге байлау- лы создер емес. Бұл жағдай негізгі түбір сөздердің тілде үлкен қы змет атқараты ны н дәлелдейді. Әрине, ол туынды сөздердің тілде негізгі сөздер- ден қызметі кем деген қорытынды жасауға дәлел бола алмайды. Б ірақ негізгі түбір создер негізгі сөздік қорға жатады да, туынды сөздерге ол түгел қатысты емес. Туынды сөздердің бірсыпырасы сөздік құрамға кіреді. Негізгі түбір сөздердің сөзжасамда атқара- тын қызметін дәл сондай дәрежеде ешбір соз атқара алмайды. Негізгі түбір сөздердің сөзжа- сам ды қ қабілеті өте күшті. Тілдегі негізгі түбір сөздердің бәрі дерлік сөзжасамға қатысады және өлар арқылы ж асалған туынды сөздер өте көп. Бір негізгі түбір сөзден 100-ден астам туынды түбір ғана жасалу сирек құбылыс емес, бір негізгі түбірден 50-60 туынды түбір жасалу жиі кезде- седі. М ысалы, бас деген негізгі түбірден 140-тан ас гам туынды түбір жасалған.уЛГел деген негізгі түбірден төқсаннан астам туынды түбір жасал- ған. Негізгі түбірден 20-30 туынды түбір жасалу өте жиі кездеседі деуге бөлады. М ысалы, ай, бап, бет, боз, бой, бос, дэм, ду, жад, жан деген негізгі түбір сөздерден 22-ден 30-ға дейін туынды түбір жасалған. Ал ақ, ас, ат, бек, бел, би, бу, доң, ес, жау деген негізгі түбір сөздердің әрқайсы сы нан 40 пен 50 арасында туынды түбір ж асалған. Туынды түбірлер, туынды сөздер де сөзжа- сам ға қатысады. М ысалы, екібастуздық, егінші, жемқор, сэнқойлық, көрімдік сияқты туынды түбірлердің жасалуына Екібастуз, егін, жем, сэнқой, корім сияқты туынды сөздер негіз бөлған. Бірақ туынды сөздердің сөзжасамдық қабілеті өте на- шар, өлар өнімсіз. Сөндықтан туынды сөздердің басқа туынды сәзге негіз бөлуын негізгі түбір сөзбен салыстыруға келмейді. Сөнымен бірге негізгі түбірлерде өмөнимдік қасиетжиі кездеседі. Мысалы, ас, ат, өт, көш, қой, жай негізгі түбірлері әрі зат есім, әрі етістік бө- лып, тілде түрлі мағы нада қөлданылады. Ал ту- ынды сөздерде өндай қасиет ж өқты ң қасы. Қазақ тіліндегі негізгі түбірлердің дыбыстық құрамы, буын саны ж ағы нан өзіндік ерекш елік- тері бар. Рас, өл ерекшеліктер түркі туыстас тілдер- ге өртақ бөлып келеді. Қазақ тіліндегі негізгі түбір сездердің көбі - бір буынды сөздер. М ысалы, ай, көк, нан, эн, эл, ақ, ат, ал, жан, бар, сэн, тэн, өс, ош, ол, өн, қол, көз, ар, ас, тіл, жак, үй, көш, кол, кел, кет, көн, ақ, бақ, сөн, қаш, қайт, қал, қон, қос, қор, қой, бас, бат, бер, кәр, сал, сат, біл, бөл, бек, бетт.т. Бір буынды негізгі түбірлердің өзі ды бы с- ты қ құрамы ж ағы нан түрлі бөлады. Олар екі ды- быстан (же, де, ел, ем, ең, от, өіи, ал), үш дыбыстан (бер, бол, бас, бос, кет, кел), төрт дыбыстан (қант, қайт, қарт, сарт) құралады. Буында дауысты, да- уыссыз дыбыстардың орналасуына қарай олар аш ы қ, тұйы қ, бітеу буынды негізгі түбірлер бо- лып та бөлінеді. Бұл - түркі тілдерінің бәріне ортақ құбылыс. Түбірдің түрлері жағынан алған- да, бір буынды сөздердің ішінде бітеу буынды бір буынды сөздер ең көбі. Сөнымен бірге екі буынды негізгі түбір сөздер де баршылық. Мысалы, қара, ана, эке, шеше, аяқ, арқа, дала, бала, тәмен, жақсы, сиітын, ақіиа, тоқта, іиала, қатын, эйел, ағаш, нақыш, серке, тамыр, то- мар, торғай, жүген, жеке т.б. Ал үш буынды негізгі түбір сөздер аз. М ыса- лы, азамат, алапат, эдемі, эңгіме, баяғы, бөрене, бөте- ге, данышпан, дөрекі, дүние, ежегей, жабағы, жабайы, жіңішке, керемет, көкірек, қабырға, қанағат, қара- ғай, қумалақ, нэресте, нэтиже, несие, оңаша, өтірік т.б. Бұл сөздер тілдің қазіргі даму кезеңінде негізгі түбір саналады. Тарихи тұрғыда өлардың негізгі түбірге жатгіауы да мүмкін. Бірақ мұндай негізгі түбірлер өте аз, басқа тілден енген сөздер есепке кірмейді. Туынды түбірлерде сөздің буын саны туралы сөз бөлуы мүмкін емес, өйткені өлар екі буынды түбірден бастап, бірнеше буынды бөлып келе бе- реді. М ысалы, әнім, білім, жалбарыныштылық, келісімпаздық, мэдениетсіздік т.б. Туынды түбірлер тілдің сөз байлы ғы ны ң ең қалың қабаты бөлып саналады. Тілде туынды сөздің жасалу тәсілдерінің түрлілігіне байланыс- ты туынды сөздердің түрлері де бірсыпыра. Сөн- дықтан өларды таптастырып, әрқайсысына жеке төқталу дұрыс. Туынды сөздердің жасалу тәсілінің түрлілігі өны ң құрамына әсер етеді. Осымен байланысты туынды сөздердің құрамындағы ерекшелікті ес- кере өтырып, өлар үлкен екі төпқа жіктелді. Олар: 1) туынды түбірлер, 2) күрделі сөздер. О ларға жеке-жеке төқтатайық. |