П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІІІІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ



Pdf көрінісі
бет304/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   300   301   302   303   304   305   306   307   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІІІІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
229
дер ғана емес, сөйлеу үстінде дайын үлгі бойын- 
ша қолданыла беретін туынды сөздер де көптеп 
кездеседі.
Осыған орай қарастырғанда, түркі тілдерінің 
ж алпытүркілік қабаты түбір және диахронды қ 
тұрғы дан тарихи туынды түбірлерден көрінеді. 
Олардың ата түркі дәуіріндегі жалпытүркілік 
ежелгі түрін салыстырмалы-тарихи негізде жаң- 
ғырту арқылы байы рғы қалпы на келтіруге бо- 
лады.
Ататүркі тілінің тұрақтануы оны ң ыдырау- 
ы мен аяқтал ады да, сөз ж о қ , үлкен уақы т 
кеңістігін қамтиды. Ж әне бүкіл осы процесс ба- 
рысында оны бір текті қалыпта болды деп айту- 
ға болмайды. Б ұған базистік лексикан ы ң өзегі 
дэлел бола алады. Атап айтқанда, қазіргі түркі 
тілдерінде бірбуынды түбірлердің әртүрлі түрлері 
Г (дауысты), ГС (дауысты + дауыссыз), СГС 
(дауыссыз + дауысты + дауыссы з), СГСС (дау- 
ыссыз + дауы сты + дауыссыз + дауыссыз) т.б. 
өте көп екендігін ғалымдардың бэрі де мойын- 
дайды.
Солардың іш інен түркі тілдерінің қазіргі 
даму кезіңде ең көп кездесетіні - түбірлердің СГС 
түрі. Бұл - түркі түбірінің бірден бір түрі, ал 
басқалары соның варианттары.
Ә рине, Н .А .Б ас к а к о в түркі тілдеріндегі 
түбірлердің дауыссыз-дауысты (СГ) және дауы- 
сты-дауыссыз (ГС) құрамдарын да мойындай- 
ды. Бірақ автор оларды алды ңғы , артқы пози- 
цияда дауыссыздардың редукцияға ұшырауынан, 
немесе түсіп қалуынан туған деп тұжырымдай- 
ды. Бұл ойына дәлел ретінде чуваш, якут тілдер- 
інде санаулы дауыссыздардың сөз басында түсіп 
қалуын келтіреді. Бұл фактіні асыра бағалау мен 
қосымшалардың құрамындағы дауыссыздардың 
^үсіп қаЛуы ж айларын осылай шатастыру Вам- 
бериді де осындай теріс пікірге әкелген болатын. 
Түбірлерді тарихи тұрғыдан қарау түркі тілдері- 
ндегі алғаш қы түбірлердің бір дыбыстан да, екі 
дыбыстан да, үш дыбыстан да тұратынын көрсе- 
теді. Екі дыбысты, әсіресе үш дыбысты түбірлер 
көбіне тарихи тұрғы дан құрамды болып ш ы ға- 
ды. Я ғн и , о н тологи ялы қ (палентологиялы қ) 
бірлік (единица) болғандықтан, талай өзгерістерге 
ұшыраған түбірдің ата тілде әртүрлі хронологи- 
ялы қ деңгейде бір ғана үлгіде (модельдер) өмір 
сүруі мүмкін емес. Ал, қазіргі туыстас түркі 
тілдерін ескі түркі ескерткіштерінің материалда- 
рымен салыстыра зерттеу байы рғы түбірлердің 
бірбуынды лы ғына дау туғызбайды. Қ азақ тіл 
білімінде де қазақ тілінің лексикасына негіз бол-
ған толы қ м ағы налы , көп мәнерлі, басқа түркі 
тілдеріндегі байырғы түбірлерімен мәндес бір бу- 
ынды байырғы түбірлер деп қаралады. Ал қазіргі 
тіліміздегі жеке мағынаға ие болып, өзінен көпте- 
ген сөздерді орбітіп, түбірлік сөз қызметін атқа- 
рып оты рған, көбінесе, тарихи туынды түбірлер. 
Тілдің даму барысында олардың жігі білінбей кет- 
кендігі сонш а, оларды терең тарихи ізденіс нәти- 
жесінде ғана түбір мен қосы м ш аға ажырата ала- 
мыз. Бұл түркі тілдерінің даму барысында мор- 
ф ологи ялы қ элементтердің әбден ж ы мдасы п, 
кірігіп кетуі туралы гиперагглю тинация теория- 
сымен ұштасып жатады. Осы теори ян ы ң алғаш
негізін қалаушы ғалымдардың бірі В.В.Радлов 
“екібуынды түбірлерді былай қойғанда, кез кел- 
ген м оносиллабтың этим ологиялы қ түбір бола 
алмайтынын, оларды тарихи аспектіден қарап ту- 
ынды түбір екенін байқауға болады ” деп жазды.
С о н д ы қ та н қазіргі о қ у л ы қ та р ы м ы зд а ғы
түбірге берілген анықтама мен ол туралы ұғымы- 
мызда шарттылық басым. Біздің ойы м ы зш а, бұл
- орыс тілі грамматикасының әсері. Орыс тілінде 
сөздің құрамы түбір морфема және қосымша мор- 
ф ем аға болініп талданады. Бұл орыс тілі дамуы- 
ның ішкі заңдылығынан келіп шығады. Ойткені, 
бұл тілде түбір морфема бір сөздің құрамында 
тұрып, сол сөздің мазмұнын білдіргенмен, ол то- 
лы қ сөз емес, сөздің бөлшегі ғана. Тек қөсымш а 
м орфемамен біріккенде ғана, толы қ дэрежесіне 
жетіп лексико-грамматикалы қ бірлік бола алады. 
Орыс тілінде зат есімнің тек мужской род тұлға- 
сына жататын 
стол, дом, братт.б.
сияқты создер 
ғана еш қандай морф емаға болінбей, осы түбір 
күйінде тұрып, толы қ дербрс соз м ағы насы нда 
қолданылады.
Д ем ек, орыс тіліндегі сөздер граматикалы қ 
ф орм аға енгенде ғана, толы қ м ағы налы дербес 
соз болып, сол тілдің сөздік құрамына ене алады.
Ал, түркі тілдеріндегі 
түбір 
дегеніміз синх- 
рөнды қ тұрғы дан әрі қарай бөлшектеуге кел- 
мейтін, сөл сөздің реалды мағынасын беретін бөлігі 
деп саналады. Қазақ тіліндегі әрбір түбір сөз - өз 
алдына төлы қ мағыналы жеке сөз, лексикалы қ 
бірлік. Түбір сөздер сөл күйінде түсіндірмелі, екі 
тілді т.б. сөздіктерге енеді. Олар ешқандай қөсым- 
шасыз тіркесе алады. Мысалы: 
көк сіія, темір пеш
т.б. Алайда, түркі тілдеріндегі түбірлердің негізгі 
ерекшелігінің бірі ретінде көрсетілетін бұл белгі- 
лер түбірлерге емес, 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   300   301   302   303   304   305   306   307   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет