П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 244
СӨЗЖАСАМ лы көптеген зат есімдерді талдағанда кездеседі. Мысалы: сан - ерте түркі тілінде - “сан алу” , ж алын-ж ш у, отын - алтай, хакас тілдерінде - “ от ж а ғу ” т.б. Үгіт. К өне түркі тілінде “о£' сөзі екі м ағы - нада қолданы лған. Бірі - есім “ о#” - ‘разум ’, ‘м ы сль’, екінш ісі - етістік “ /&=” ‘хвалить’, ‘пре- во зн о си ть’. Б .М .Ю н у с а л и ев у г/т сөзінің түбірі есім ф орм асы ндағы “ о#” болуы м үмкін деген болжам айтады. Қазақ тіліндегі үйрет=, үйрен=сө здерінің де “ үгіт” созімен бір төркіндес болуы мүмкін. Ескі үй ғы р тілінде “ог§іп=”, “ог§іі—’ болып қолда- нылған. Бұл сөздердің түбірі “ о#” болса, “ре” - ш а- шыра=, қира=, жайра=т.Ь. етістіктердің құрамын- дағы ~рд~ж ұрнағы мен бірдей өнімсіз қосымша. Ал, -т, -н - етіс тұлғалары. Қ азақ тіліндегі үйрен=, үйрет= сөздері жо- ғары дағы ескерткіштердегі қолданылуынан ды- бы сты қ өзгеріске ұш ы рағаны м ен, кейбір түркі тілдерінде олар сол күйінде сақталған. Мысалы: түрікм ен тілінде огрен = , өгрет=. Мүрын. М .Қ аш қари сөздігінде, “ Қ ұдатғу- білігте” т.б. ерте жазба ескерткіштерінде бұл сөз “ Ьигип ” түрінде берілген. Сол сияқты кейбір қазіргі түркі тілдерінде (азербайжан т.б.) бұл сөз бүгінде де осылай қолданылады. Қ азақ тілінде оның “ мүрын ” болып қолданылуы қы пш ақ-оғы з тілдер топтарына сәйкес б~м дыбыс сәйкестігіне сай заңды. Олай болса, бұл сөздің ежелгі түрі “ Ъигип ” деп қарауға болады. М .Қ аш қарида “ Ъиг = ” - “пахнуть” , “благо- ухать” деген етістік бар: ЦрагЪигсіі (‘мускус бла- гоухал’). Бұл сөз “ Құдатғу-білігте” де кездеседі. Осы мысалдарл*} 7 ?ьш сөзінің ( Ъипіп ) түбірі&ш*= етістігі деген ой туғызады Ъиг= - “ иіс ш ы ғару” , “хош иістену” деген болса, иіс сезу мүш есінің атауына ол етістіктің негіз болуы таң қаларлы қ жай емес сияқты. Егер дене мүш елерінің атауларының ж аса- луында^белгілі бір ортақты қ, ұқсасты қ, созту- дырушы ортақ модель болады деп қарасақ, қазақ тіліндегі ерін сөзін де осы ыңғайда талдауға бо- латын сияқты . Көне түркі тілінде “ ег= ” деген етістік кезеседі. Оның беретін мағынасы - “рас- калывать”. Олай болса, мойын, қойын, ясүлын, табан, жауырын т.б. атауларды осы үлгі негізінде тал- дауға болады. Түркітануда дене мүшелері атауларының қ ұ р а м ы н д а ғы “ - қ ” , “ - к ” , “ - ғ ” , “ - г ” , “ - н ” кішірейткіш мағы наны, былайша айтсақ, үлкен дененің кіші денеге қаты сы н білдіреді деп, оған біл-білек, іш-ішек, бой-бойын (мойын) т.б. дәлел- дер келтіріледі. Есім түбірлерден жасалған зат ес- ім дердің қ ұ р а м ы н д ағы “ н ” қо сы м ш асы н ы ң кішірейткіштік мағынасы туралы басқа да ғалым- дар сөз қы лған. А .Зайончковский де - / - а / “ н ” қосымшасы арқылы жасалған зат есімдерге кеңі- рек тоқталып, әсіресе - / - а / “ н ” немесе / - е / “ н ” арқылы жасалған зат есімдерде кішірейткіш ма- ғы на бар деп қорытады. Ж о ғ а р ы д а т а л д а н ғ а н та р и х и т ұ л ғ а л ы түбірлердің сөзтуды руш ы модельдері немесе қосы м ш а морфемаларын талдау негізінде тілдің даму барысындағы морфологиялық құрылыстың жетілуі мен лексикалы қ баюы (сөздердің әртүрлі топтары мен ж аңа ұғымдарды беретін лексика- лы қ құралдардың көбеюі) түбір морфеманы ң да құры лы мды қ дамуына әкелетінін көрсетті. Өзі беретін ұғымның ерекшелігі ашыла түскен сайын түбір создер “олі” түбірлер түрінде “сүрленіп” , ж аңа ұғы м дарға негіз болып қала береді. Ол түбірлерде (өлі түбірлерде) Э.В.Севортян көрсет- кендей, бір гомогендік бірлестікке кіретін сөздердің бәріне ортақ түбірлік сипат бар. Оны түбірлес сөздер ұясындағы ең кіш і, ортақ бөлшекті ажы- рату арқылы жорамал түрінде қалпына келтіруге болады. Осыған байланысты диахрондық және синх- рондық тұрғыдан қарастырылатын түбір ұғымы этим ологиялы қ түбір және тарихи туынды түбір деп ажырата қарауды қажет етеді. Этимологиялық түбірдің (“өлі” түбір, байлау- лы түбір, этимон түбір т.б.) бойында әртүрлі өзге- рістерге ұш ырап, түрленген, құрылымдық, се- мантикалық, деривациялы қ валенттілікті корсе- тетін “тек” сақталады. Бірақ әрбір жеке сөзден оның түбірінің на- қты м ағы насы н аны қтау мүмкін емес. Әдетте, негізден (туынды түбірден) табылатын оның се- мантикалы қ көлемі тарлау болады. Себебі, жал- ған ған қосымш алар арқы лы туынды сөздердің құрылымындағы түбір дәлденіп, нақтылана түседі. Яғни, тілдің даму барысында қосымша және түбір морфемалар бір-бірімен тығыз байланыста бола- ды. Ал, олардың бәріне ортақ кең көлемді мағы - на бір мәндес толық сөзжасамдық ұя шеңберінде қарастырылатын түбірлес сөздердің гомогенді қатарынан табылады. Бір сөзжасамдық ұяға бір топтағы сөздердің ортақ мэні мен ортақ түбірінен тұратын сөзжасамдық қатынастарымен байланы- сты түбірлес сөздер ғана кіреді. Себебі, түбірлес создер ұясындағы түбір морфеманы ң м ағы на |