П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

242
СӨЗЖАСАМ
кездеседі. 
Алт ай
-ол халықтың м ифологиясы н- 
да таудың атын ғана емес, жоғары ұғымды,/<:о/7- 
ғаушы рух
мәнін береді. Демек, осы ндағы
бии
сөзін 
биік
сөзімен бір тектес, бір түбірден тара- 
ған деп қарауға болады.
Ж ары к■
О ны ң құрамынан тарихи тұрғы дан 
ж ары=с
тістігі ажыратылады. Себебі М .Қ аш қа- 
ри сөздігінде: “ Қ ұдатғу-білігте” , ерте ұй ғы р 
тіл ін д еу яп - “светиться” , “сиять” деген етістік.
Ол қазіргі алтай (дары=), қы рғы з (ж ары =), 
тілдерінде сақталған. 
-Ы к, -ік
ж ұрнағы арқылы 
жасалған сын есім қазақ тілінде көптеп кездеседі. 
М ысалы, 
ашык, арык, кашык, т есік
т.б. Бұл осы 
жұрнақтың бір кезде онімді қосымша болғанды- 
ғын кәрсетеді. Қазақ тілінде 
жары
=етістігі жеке 
сақталмағанмен оны коптеген тұбірлес сөздердің 
құрамынан табуға бөлады. Мысалы: 
жарык, жар-
кыра-жаркын, жарқ-жүрк, жарк еттіт.б.
Үлан.
Қ азақ тілінде бұл сөз тек 
ұлан байтақ
дала, үлан асыр т ой
т.б. тіркестердің кұрамында 
кездеседі.
“и!а”= -
ескерткіштер тілінде - “связы вать” , 
“присөединять” деген етістік. Сөнымен бірге 
иіа-
п=
өздік етіс тұлғасында да қөлданылады.
Ад, есім түбір түрінде 
иіа-п
ескерткіш терде 
кездеспейді. Ол кейінірек 
“иіа”
етістігінің омо- 
нимдес 
-н
қосы м ш асы ны ң ж алғануы арқы лы
ж асалған болу керек. Қ азақ тілінде диалектілік 
ерекшелік ретінде болмаса
ұла=
етістігі жеке кез- 
деспейді. Түркімен, түрік, алтай, хакас, тува тілде- 
рінде 
ұла-
етістігі - күні бүгінге дейін кеңінен 
қолданылатын етістік. Мағынасы ескерткіш тілде- 
ріндегідей. 
Үлау -
түрік тілінде “ж ам ау” деген 
сөз бөлса, қазақ тілінде т.б. тілдерде ұзақ жөлда 
ауыстырылатын келікті атайды, бірақ жорамал 
түрінде 
ұ лан, ұласу, үлыс, ұлт
т.б. бір түбірден 
өрбіген деп қарауға болады.
Ілкі. Іл -
О рхон-Енисей жазбаларында ‘вос- 
ток, перед, л о б ’ деген мән береді. Бұл сезге 
қазақ тіліндегі 
ілгер і
сөзі түбірлес келеді. 
-ғары,
-гТүркі тілінің даму кезеңдерінің ерте кезінде 
сын есімдер, бір жағынан зат есімдер, екінші жа- 
ғынан үстеулер деп айқы н жіктеліп дербес сөз 
табы ретінде бөліне алмады. О ны ң қалдықтары 
қазіргі тілімізде кездеседі. Сөны ң бірі 
-дай, -дей,
-тай, -тей
қосымшалары арқылы жасалған кейбір 
сын есімдер мен үстеулер.
М ұндай создерді А.Ы сқақов “өлі” түбірлер 
қатарына жатқызады. Оларды сын есімдер де- 
генде шартты түрде қөлданылған көнтекстеріне, 
тіркескен сөздеріне қатысты айтамыз. Әрине біз
бұл арада қөсы м ш алар арқы лы ж асалы п, өл 
қосымшаларсыз да тілімізде кеңінен қолданыла- 
тын сын есімдер мен үстеулерді емес, ол қосым- 
шаларсыз қолданыла алмайтын, оларсыз мәні жоқ 
сөздерді айтып отырмыз. Мысалы: 
нарттай, тыр-
дай, арыстай, көнектей, мидай, добалдай, өрімдей
т.б.
Нарт
ескі түркі тілінде және кейбір қазіргі 
тілдерде қы зы л гүлдің атын білдіреді. Қ азақ 
тілінде ол тек -/??ш/формасымен біріккенде ғана 
мәні бар сәз. Б ұған түбірлес басқа сөз кездес- 
пейді. Ш ығу теркіні ж ағы нан 
нарт
сөзі түркілік 
емес. Қ азақ тілінде қы зыл гүлдің атауы өзінің 
төл сөздері арқы лы беріліп 
нарт
сөзі өсы 
нарт-
т а й
фөрмасында ғана сақталып қалған. Сөйтіп, 
тілімізде мәні ж өқ “өлі” түбірге айналған.
Арыстай
(арыстай азаматт.б.). Бұл сөз қазақ 
тілінде де дербес сез ретінде қөлданылған. Қазақ 
тілінің түсіндірме сөздігінде өны ң мынадай ма- 
ғыналары көрсетілген:
1. Арба, ш ананы ң көлік жегетін қөс жетегі, 
тертесі:
Д оңғалақ арба жүре алмас,
Қос арысы сы нған соң. (“ 
Үіи ғасыр
”)
2. Үйдің тобесін ж апқан өрімдерді көтеріп 
тұратын көлденең ағаш.
3. Ру, тайпа, ел, халық.
Арыстай
деген сөзге негіз бөлып тұрған өсы 
мағыналардың қайсысы бөлуы мүмкін. Әрине, бұл 
м ағы налар бір-бірінен аса алш ақтап кетпейді. 
А рбаның тертесі де, үйдің бел ағаш ы да бір 
нәрсенің тірегі, ұстап тұрған негізі. Р ас,
арыстын
көне ру, тайпа м ағы насы біраз кеңірек.
Арыстай
сын есіміне негіз болған 
арыс
зат 
есімінің бірінші және екінші мағыналарынан ту- 
ған ауыспалы мағынасы болуы керек. Кейде 
ары-
ст ай
дегенде ұзын, үлкен мәні де болуы мүмкін.
Көнектей
(Хвне/стүбірінің тарихи-этим оло- 
гиялы қ талдауы “ Қ азақ тілінің қы сқаш а этимо- 
логиялы қ создігінен” адынды).
М онғол тілінде 
көнек -
құдыққа қауға ретін- 
де салатын, ағаштан, не теріден жасалған шелекті 
айтады. Түрікмен тілінде
көнек
-тұ з салатын тері 
қ а п ;’өзбек тілінде - қымыз құятын мес. Қазақ 
тілінде 
көнек
сөзі өсы күйінде кездеспейді. Бірақ 
көн-терісі
деген тіркес бар. Осы 
көн, көнектей,
көнек
сөздерін бір түбірлес сөздер ретінде салыс- 
тырып қарауға бөлады. 
Көн
сөзі - ойрот, азербай- 
жан, озбек т.б. тілдерінде 
иленген тері
деген ма- 
ғынада әлі күнге дейін қолданылатын есім сөз.
Сөл сияқты ескі түркі тілінде де 
көн
созі өсы 
мағынада жұмсалған. Ол қазақ тілінде/ие/7/сөзімен

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: