П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
243 тіркесіп қолданылады. О сы ны ң бәрі көнектей сын есімінің түбірін көн (тері)деп қарауға негіз береді. Бұл арада “к ө н с ө зі т еріпеген мағынада қолданы лады ” дегенде мына жағдай ескеруді қажет етеді. Қ азақ тілінде тері сөзі шкура ұғы- мында аңны ң сол күйіндегі терісін де, иленген материал ретіндегі (вы деланная кожа) ұғымын да береді. Ал ескі түркі тілінде және жоғарыда айты лған түркі тілдерінде (тері - шкура, кән - выделанная кож а)ъ кі түрі қолданы лған. Осы тілдерде /сөясозінің иленген терініңү ғы- мын беретін м ағы н асы н а қарап, оны қазіргі тіліміздегі кон=, кондір=, /свмб/с=создерімен жа- қы н мағы нада “айтқаны н ты ңдату” , “ істету” , “тозімді” создерімен мағы налас деп қарауға бо- лады. Қ азақ тіліндегі /сөятүбірі сақталған м ен, ол тек кон терісі деген тіркес пен конектейтүпға- сы ны ң құрамында ғана сақталған . Сондықтан ол тарихи туынды түбірлер қатарына қосылады. Әрімдей. ^ Қазақ тіліндегі үрім-бұт ақкос сөзінің құра- мындағы бірінші компонентті м ағы на жағынан өрімдей сөзімен тектес деп қарауға болады. Қазақ тіліндегі бір сыңары көнеріп м ағы насы ж оғал- ған, бірақ басқа тілде сол сөздің толы қ мағына- сы табылатын қос сөздер көптеп кездеседі. Сол сияқты үрім сөзінің де осы қос создің құрамын- да жэне ерімдей тұлғасы нда сақталып қалуы мүмкін. Бірақ оны ң м орф ологиялы қ құрылы- мының қалыптасуы туралы бұлай деп үзілді- кесілді айтудың өзі қиы н. Дегенмен Э.В.Севор- тян сөздігіндегі тіл аралы қ морфосемантикалық талдауға негіз болған и г//о г//ұ р түбірінің кең түрдегі сөзтудырушы парадигмасына сүйеніп, тшіміздегі үрпақ, ұрық, үрім (үрім-бұтақ), өрен, өрші, өріс сөздерін осы үрім, өрімдей сөздерімен бір төркіндес, бір түбірлес сөздер деп қарап, ортақ түбірі “ү р //ұ р //ө р ” деп ж орамалдауға болады. Түркі тілінің диалектінде “өр” - көбею, бала туу. Тіпті қазақтілінде осы м энд сәр, өрбіе тістігі бо- луы орім есімі - осы өр етістігінен ж асалған ту- ынды түбір деп болжауға негіз береді. Сын есімді өлі түбірлердің көбі негізінен етістік түбірден ж асалса, -дай, -дей қосымшалы “өлі” түбірлер негізінен зат есімдерден жасала- ды. Осы қосымш алар арқылы ұқсастыру м ағы - насы іске асады. Етістік түбірлерден жасалған зат есімдер мен сын есімдердің соз тудырушы қосымш алары да негізінен ортақболып келеді. М ысалы:-к-қ, -ғ -г , -қ а ,-к е , - к а ,- г е т .б . О ны ң себебі етістіктен есім тудыру тәсілінің тіліміздің даму бары сы ны ң ерте кезеңіне сай екендігі. Тілдің осы даму дәрежесінде есімдер мен етістіктердің айқы н жіктелмегенін еске алсақ (етістікті-есімді омонимдер), зат есімдер мен сын есімдердің озара жіктелмегені түсінікті. Сонды қ- тан жоғарыдағы қосымшалы есімдер қолдануына қарай көбіне сын есім де, зат есім де қызметін атқарады. Бұдан зат есім мен сын есімнің ескі түркі тілінде бір бірінен еш айырмаш ылығы жоқ деген пікір тумауға тиіс. Тіліміздің оне бойғы даму зағідылығына сай, беретін м ағы насы на сай сол кездің озінен бастап, сын есімдер де жеке сөз табы ретінде озіне тән ерекш еліктері, белгілері негізінде қалыгітаса бастайды. Соның бір көрінісін сын есімді олі түбірлердің зат есімдік өлі түбірлер- мен салыстырғанда, біраз болігінің есім түбірлер- ден жасалғанынан коруге болады. М ұның өзі сын есімдерге тән негізгі м ағы на бір заттың сы ны н, белгісін, қасиетін т.с.с. корсетуден туған болу ке- рек. Осы белгілер көбіне белгілі бір затқа қимыл- дың атауына қатысты болады. Сол затқа тән ұқсас белгіні корсететін сын есімнің негізіне сол зат есім алынады. М ысалы: үздік. Ескі ұйғы р тілінде, қазіргі алтай тілінде ус (мастер, искусный) мағынасын береді. Қазақтіліне аударғанда “ ш ебер” , “он саусағы нан өнері там- ған адам” деген мағынада. Қазақ тілінде бұл созді осы түбір қалпында емес, үздік деген туынды тұлғада кездеседі. Шебер адамның қасиетін, өнерін білдіретін осы үздік сын есімнің түбірі қазіргі ал- тай тілінде, ескерткіштерде сақталған осы -ус түбірі болуы керек. Қазақ тілінде және басқа да түркі тілдерінде кездесетін ұста сөзі де, ұстаз да осы- ған түбірлес сияқты. Тарихи туынды зат есімдерді де морфемалық әдіс арқылы жаңғыртуды нақты түрде кейбір тілдік деректерді талдау негізінде көрсетуге болады. М ысалы: түн. Бұл есімнің түбірі ерте түркі ескерткіш терінде берілген “ ///” етістігі болу ке- рек. “ги” - ол жазбаларда “закрывать” , “ преграж- д ать” деген мәнде қолданылған: Ко$тап ) о і і Ьіг еітіз іитиз (Дорога на Кегмен она, и она завале- на снегом). М .Қаш қари сөздігінде осы етістіктің оздік етіс ф ормасы да берілген. А гііипйі. (П ере- вал был занесен снегом. Кок Хипйі (небо покры- лось тучами). Осыдан “тү н ” зат есімі “ іип = ” еті- стігінен туындап, “Шп=” формасының етістік ма- ғы насы тіл дамуының барысында кеңейіп, есім м ағы насы на ауысуы мүмкін деп болжам айтуға болатын тәрізді. Бұл тек осы “тү н ” сөзіне ғана қатысты кездейсоқ ф актем ес, ол “-н ” қосымша- |