П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет377/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   373   374   375   376   377   378   379   380   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

292
СӨЗЖАСАМ
келебермейді. Мысалы, 
кейістік, бөгеттік, жемтік,
өлімтік, жетістік, жиынтык, киғылык, кірбеңдік
сияқты туылымдардан ондай ұғым байқалмайды.
Туынды зат атауларынан 
-л ы к //-л ік , -д ы к //
-дік, -т ық//-т ік
форманты арқылы жасалған жаңа 
зат атауларының екінші бір үлкен тобы терминдік 
тұрпаттағы туылымдар. Олар - тілімізде бұрын- 
нан бар үлгі (модель) негізінде кеңес дәуірінде 
ж аңадан терм индік мән алған, ном и н ац и ялан - 
ған, қолданы м ды ғы ж ағы нан да толы қ дербес- 
тенген дериваттар: 
анықтамалык
(справочник), 
тәлімгерлік
(наставничество), 
шырындық
(нектар- 
ник), 
ормашиылық
(лесничество), 
елш ілік
(по- 
сольство), 
кезекшілік
(дежурство), 
мақсаткерлік
(целеустремленность), 
отаршылдық
(колониа- 
лизм ), 
ішімдік
(алкоголь), 
кэсіпшілік
(промысел), 
егіндік
(паш ня), 
егіншілік
(земледелие), 
пішендік
(сенаж ), 
шалғындық
(луг), 
жүгерішілік.
Туынды 
зат атауларына сөзж асам ды қ осы ф орм антты ң 
қосылуынан пайда болған бұлардан өзге де жаңа 
ж асалы мдар бар. О лардың кейбірі жеке ақы н, 
жазуш ылардың стиль ерекшелігімен байланы с- 
ты болып келеді. О кказионалдық сипаттағы он- 
дай зат атаулары қатарында мына сияқты туы- 
лымдарды атауға болады: 
қайраткерлік, жүлдегерлік,
кеңесшілік, эісүкшілік, үшқыштық, желіскерлік
т.б.
Тіліміздегі туынды зат атаулары сон дай -ақ 
байы рғы сын есімдерден де, кірме сын есімдер- 
ден де жасалады. Сы н есімді негіз сөздерден - 
л ы қ //-л ік , -ды қ//-дік, -т ы қ//-т ік
форманты ар- 
қы лы ж асалған м ы на сияқты туынды зат атау- 
лары н тілімізден көптеп кездестіруге болады: 
жетімдік, кемдік, кеңдік, кербездік, кердеңдік, қағы-
лездік, қатыгездік, өрескелдік, семіздік, тереңдік,
кереңдік, үлкендік, шеіиендік, даңғазалық, даңғой-
лық, долылық, жадаулық, жақсылық, ерсілік, есерлік,
жүдеулік, жіңішкелік, эсемдік, игілік, кэнігілік, жы-
лылық, жырындылық, керенаулық, кермарлық, та-
сырлық, қайсарлық, қараулық, қияңқылық, қомағай-
лы қ, қоңы лт ақт ы қт л.
Осы туынды зат атаула- 
рының барлығы да мағынасы жағынан абстракт 
ұғым атаулары және бір ғана сөзжасамдық тип- 
ке жатады. 
Кермарлық, тасырлық
сөздерінен бас- 
қалары - түгел әдеби нормадағы лексемалар. Ал 
ж оғары дағы
игілік, жақсылық
жалпы есімдері 
тілімізде ж алқы есім (антропоним) ретінде де 
қолданылады. Негіздеуші 
жетім, іиеіиен -
синк- 
ретизмдік сипаттағы лексемалар. Бұл жерде көңіл 
аударарлық тағы бір нәрсе: жоғарыдағыәсем<)//с 
дериваты - 
әсемпаз
сөзімен, ал 
жетім
туылымы

ж етімек
лексем асы мен өзара сөзж асамдық 
қосақ болып табылады. Ж әне бұл қосақтарды ң
әрқайсысы жеке-жеке сөзжасамдық ұя ретінде си- 
патталады.
Сөзжасамдық 
-л ы қ //-л ік , -ды қ//-дік, -т ы қ //
-т ік
форманты арқылы сын атауларынан пайда 
болған туынды зат атауларының қатарында сон- 
дай -ақ мына төмендегі сияқты жаңа жасамдарды 
да (“ новообразование”) атауға болады: 
ағаттық,
ақтық, ақымақтық, сиішақтық, алыстық, аңғырт-
тық, аңғалдық, жастық, эбестік, эуестік, беріктік,
биіктік, кермектік, нэзіктік, тентектік, иөлкестік,
шэргездік
т.б. Бұл келтірілген туы лымдардың 
ішінен өздерімен түбірлес сөздермен бірге сөзжа- 
самдық ұя жасай алатындары - 
эуестік
(әуестік - 
әуесқой лы қ), 
өштік
(өш тік - өш пенділік), 
тен-
тектік
(тентектік - тентекбасты қ) лексемалары. 
Бұлардың ішінен, сондай-ақ шсяшкдериватының 
қазақ тілінде жалпы үш түрлі мағына білдіретінін 
мына мысалдардан көруге болады: 
Сырттың
түнып т үрған ақт ы ғы н аясын ба?
(Әуезов). 
М ұндағы 
ақтык
туылымы “ақ от” мағы насы н 
білдіріп тұр. 
Байлаған ақтығы, түтатқан оты
(М ағауин). Бұл мысалдағы 
ақтық
туынды зат 
атауы діни ритуал белгісі, “ақ ш үберек” ұғымын 
білдіреді. 
Мүның сүйенііиі - тек қана эділет, ақтық
пен қалың елге деген достық
(Әуезов). Соңғы
сөйлемдегі 
ақтық
дериваты “ақ ты қ ” , “әділдік” 
мәнінде қолданылған.
Осы ф ормант арқы лы сын атауларынан жа- 
салған туынды зат атауларының арасында кейбір 
жаңа жасамдар да кездеседі. Бұлардың қайсы бірі 
термин тұрпатты лексем алар. М ысалы, 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   373   374   375   376   377   378   379   380   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет