П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет385/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   381   382   383   384   385   386   387   388   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-шақ//-шек. 
Сөзжасамдық бұл жұрнақ түрко- 
логияда бірде сан, молшер, мезгіл (“ в пору”) ма- 
ғы насы ндағы
-н а к//-іи а к
лексемасымен байла- 
ныстырылса, кейде ол 
-ч(-ш )
ж әне 
-ак
элемент- 
теріне мүшеленеді.
Қазақ тілінде бұл өнімсіз жұрнақ. Ол арқы- 
лы туа түбір зат атауларынан ж асалған туынды 
түбір зат есім көп емес. М ысалы, “жұмырына 
жұқ болмау” дегендегі 
жүмыр
ж әне 
желбір (екі
иығында желбірі бар жеңсіз кок койлек -
С оқпақ-
баев), 
дүңгір, катпар
сөздерінен 
-ш ак//-ш ек
ф ор- 
манты арқылы пайда болған 
жүмыршак, катпар-
шақ, желбіршек, дүнгіріиек
туынды зат есімдері әдет- 
те нақтылы бір зат ұғымын білдіреді. Олардан 
үнемі ном и н ац и ялы қ тиянақты лы қ айқы н сезі- 
леді. 
Сиыр, қой-ешкінің қарны төрт бөліктен түра-
ды: таз қарын, жүмыршақ, қатпаршақ жэне үлта-
бар
(Әбішев); 
Қос желбіршек салған ак бэтес
койлек
(Талжанов). Тілімізделш//шд/с туынды зат 
атауы да осы сөзжасамдық 
-іиақ
форманты арқы - 
лы қалыптасқан: мойын+шақ>мон+шақ>моншақ. 
Бұл ж ұрнақ туынды түбір зат атауларына ж алға- 
нып та ж аңа зат атауларын жасайды. М ұндай 
құрылымды дериваттарға, мысалы
,жарықшақ, ба-
қайшақ, жүтқыншақ, өндіршек, салпытиақ, текпі-
шек, жеткіншек, келіншек, элпеніиек
тәрізді туы- 
лымдарды жатқызуға болады. Бұлардың қайсыбірі
- б е й н ақ ты л ы , аб стракт м ағы н а л ы есім дер. 
Тіліміздегі 
сарқыншақ, ілгеіиек
дегендер дэл сон- 
дай сыпатты туындылар.
-шылық//-шілік. 
Жалгіы сөзжасам жүйесінде 
эрқайсысы оз алдына дербестенген 
-ғар//-гер
жэне 
-ш ылық//-ш ілік
жұрнақтары бар. Бұлар жеке-жеке 
тұрып та, сондай-ақ кейде бірігіп, құрама жұрнақ 
түрінде де жаңа сөз жасайды, мысалы: 
адам -
геріиілік, партиягеріиілік, барымтагершілік, эуре-
гершілік, жаугершіш.
Осылардағы 
-гершілік -
құра- 
ма жұрнақ. Себебі 
адамгершіл, партиягершіл, ба-
рымтагершіл, жаугершіл
дегендер дербес соз ретін- 
де тілде онш алықты қолданымды емес.
С о н д а й -а қ , 
-ш ы л ы қ //-іи іл ік
те - құрам а 
ж ұрнақ 
-іиы //-ш і
және 
-лы қ //-лік
сыңарларының 
бірігуінен ж асалған. Тілімізде бұл екеуінің де 
сөзж асам ды қ қызметі жеке-ж еке дербестенген, 
яғн и ж еке-ж еке тұрып та туынды түбір зат атау- 
ын жасай алады. Сонымен қоса кейде жеке-жеке 
тұрып және мұндай туылым жасай да алмайды. 
М ұндайда олар тек бірігіп барып қана сөзжасам- 
д ы қ қы зм етке ие бола алады. С озж асам ды қ бұл 
-ш ы //-ш і
мен 
-л ы қ //-л ік
ф орманттары ны ң бірде 
ж еке-ж еке тұры п, ал енді бірде екеуі қосылып 
жұмсалғанда ғана жаңа сөз ж асайтыны, әлбетте, 
бұлар ж алғанаты н негіз, яғн и мотивациялауш ы 
сөздің семантикасына байланысты. Мысалы 
жүрт,
қүл, ит, қазақ, жігіт, пенде, іиығарма
дегендердің 
еш қай сы сы н а да 
-ш ы //-ш і
ф орманты дара күйі, 
я ғн и бір өзі жеке ж алғаны лмайды , 
-л ы қ //-л ік
ж ұрнағы н міндетті түрде өзімен бірге ала ж алға- 
нады. Бұдан сөзж асам ды қ 
-іиы лы қ//-ш ілік
ф ор- 
мантының осы құрамалық сипатының озі жалға- 
натын негіз сөздің семантикасымен озара шарт-


300
СӨЗЖАСАМ
тастығын, тәуелділігін көреміз, мысалы: 
жұртшы-
лық, құлшылық, итшілік, қазақшылық, жігітшілік,
пендешілік, шығармашылықт.б.
Бірақ бұл жерде 
көңіл аударатын нәрсе: жоғарыда келтірілген ту- 
ынды зат атауларындағы 
-шылық//-шілік
құранды 
ж ұр н ағы ны ң екінш і 
-л ы қ //-л ік
бөлігі бұл туы- 
лымдардың түбіріне 
-ш ы //-ш і
форманты н қоса- 
ры на ал м ай -ақ, өз бетімен тікелей де ж алғана 
береді. 
-ш ы лы қ //-ш ілік
құрам а ж ұ р н ағы н ы ң
өзіндік осы сөзж асам ды қ табиғаты н м ы на бір 
мысалдардан-ақ көруге болады: 
Шығармашылық
- қуат көзі
(“ Қ .Ә .” ); 
Етегін төсек, жеңін жас-
тық етіп жүретін - жорықіиылық
(Қасиманов). 
Сөзж асам ды қ осы құрама ф ормантты ң көбірек 
ж ал ған аты н ендігі бір тілдік ортасы - кірме 
со зд ер м ен байланы сты , мысалы: 
қаріпш ілік
(кәріпшілік), мүмкіншілік, бейбітшілік, әуреіиілік,
шүкіріиілік, адамшътық, днханшылық, әкімшілікт.б.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   381   382   383   384   385   386   387   388   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет