П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| -ш ы //-ш і.
Түріктілдерінде, солардың ішінде қазақ тілінде де ендігі бір өнімді сөзж асам ды қ ж ұрнақ осы -ш ы //-ш і жұрнағы. Ол әдетте ге- нетикалық ж ағы нан -ш ы к//-ш ікт ул ғалығымен, -са //-с е ф орманты мен, қы тай-корей тілдерінде “адам” мағынасында қолданылатын “са” сөзімен байланыстырылады. Тілімізде туа түбір зат атаулары мен - ш ы // -ші формантының қосылуынан жасалған туа түбір зат атауларының ең бір мол қабаты - жалпыха- лы қты қ сипаттағылар. Бірақ бұлардың өздері де іштей ерекш еленеді, я ғн и м ағы налы қ жағынан түрлі топ қүрайды. Мысалы, олардың біразы нақ- тылы бір тұрмыстық зат атаулары негізінде пай- да болған: сабаншы, бақыршы, кемеші, қайықшы, са- дақшы, етікіиі, қазаншы, қармақшы, аңшы, аушы, бүркітші, қағушы, сушы, отыншы, масақшы, шөтиі, пішенші, үйші т.б. Бұлар тәрізді туынды зат атау- лары ны ң енді бір тобы төрт түлік малмен байла- нысты болып келеді, мысалы: жылқышы, түйеші, қойшы, қозышы, қотаншы, атіиы, сиыршы, айраншы. Тілімізде сөзж асам ды қ -ш ы //-ш і ф орманты ар- қы лы кірме түбірлерден де пайда болған біраз туылымдар бар. О лардың кейбірі мыналар: дом- быраіиы, сағатшы, кестеші, қасапшы, табақшы, кенші, зеңбірекші, кернейші, кіреші, кетпенші, керуенші, та- разышьп.т. Осы құры лы м дағы жасалымдардың біразы ертерек кезгі көне салт-санамен, жалпы кейбір қазақ ескілігімен байланы сты болып ке- леді, мысалы: жаршы, жарықшы, жауырыншы т.б. Сақ етер тиді саныма, Сақсырым толды қаныма. Жарықшылар жоқ па екен. Ж армай білте саларға (Доспамбет); Жау қалмақ Алтынбасты білген екен, Жауырыншы жауырын жағып көрген екен (“ Ел аузы н ан ”). Жаршылар, шығыңдар кәне!Жар-жар болса, жаршы біз. Жар жақсы деп жаршылар көп айтады, жар-жар (Ә уезов). Тіліміздегі түрлі зат атауларынан аталмыш - ш ы//-ш і форманты арқылы жасалған туынды зат атауларының келесі тобы бүгінде архаизмдік си- п а та л ға н . Кейбірі, мысалы, мыналар: қауғашы, дабылшы, бақыршы, қазаншы, жосашы, жалшы, жау- шы, қарашы, жұлдызшы, қорашы, қосшы т.б. Тілімізде осы -ш ы //-ш і форманты арқылы пайда болған мына бір туынды сөздер де қазір архаизм- ге айналған. Бұлар бәрі және кірме түбірлерден жасалған: қазынаіиы, жәдитші, зекетші, бақалшы, азаншы, дүкенші, ғазабатшы, зияратшы, исламшы, зікірші, барымташы, мылтықшы, лабкеші, пимашы, қабақшы (<қабақ+ ш ы ) т.б. Архаизмдік сипат ал- ған мұндай кейбір туынды зат атауы кейін кеңес өкіметі тұсында м ағы насы ж аңғы ры п, термин ретінде қолданылатын болды. Жасақшы (дружин- ник) туынды зат атауы - мысалы, осындай тіл құбылысы. Аталмыш -ш ь///-ш /ж ұ рн ағы н ы ң сөзжасам- ды қ қызметі әсіресе тіліміздің терминологиялық ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМ ДЕР 297 жүйесі қалыптасу барысында, я ғн и түрлі кәсіп, білім салалары нда туынды зат атаулары ны н көптеп көріне бастаған кезінде жан-жақты ашы- ла түсті. Бұлар бүгінде лексикамыздын, сөз бай- лы ғы м ы зды ң ең бір қарқы нды дам ы ған және ең бір мол қабатына айналып отыр. Мұндай жаңа сипатты дериваттар қазір жазу тәжірибесінде де, күнделікті сөйлеу маш ығымызда да, жалпы бар- лы қ қары м -қаты нас саласында жиі ұшырасады. Мысалы, мыналар: жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|