П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| арызшы -
арыз берген адам, жоқшы - ж өқ іздеген, айғайшы - басқарған , бас- көз бөлған адам деген м ағы на білдіреді. Туа түбір зат атауларына -ш ы //-іиі ж ұрнағы ж алғаны п барып жасалатын кейбір туынды зат атаулары плеөназм түрінде қөлданылады. Плеө- назм ды қ құры лы мда келген мұндай туынды зат атауларына қазақ тілінде мысалы мына сияқты дериватты жатқызуға бөлады: диқатиы, аспазшы, себетиі, мергенш і( стрелөк), шаштаразіиы, қарау- ыліиы, қорғашиы, айғақіиы, жаугерші, жалақоршы, тағы өсы сияқты лар. Бұлардың плеөназм бөла- тын себебі: д и қ а н т , диқаншы да - екеуі де айна- лып келгенде бір-ақ қана кәсіп түрін білдіреді. С өзж асам ды қ -іиы ф өрм анты н диқаншы туынды зат атаулыдан алып тастағаннан да, сөндай-ақ дшсяятүбіріне өны қайта ж алғағаннан да еш қан- дай м ағы налы қ өзгеріс бөлмайды: Адамның диқаншысы қырға іиықтым, Колі жоқ, көгалы жоқ - қүрға ш ы қт ы м (Ъ ш - тұрсынөв). Жөғарыда келтірілген қалған плеөназмдардың да лингвистикалы қтабиғаты н дәл өсылай сипат- тауға бөлады. -ш ы //-іиі фөрманты біры ңғай тек туа түбір зат атауларынан ғанаем ес, сөнымен қөсатуынды түбір зат атауларынан да жаңа сөз жасайды. Бірақ 298 СӨЗЖАСАМ тіліміздегі мұндай құрылымды туылымдардың дені абстракт мағы налы болып келеді. Олардың кейбірі, мысалы, мыналар '.іиапқыншы, жүргішиі, қуғыншы, іиолғыншы, жортуылшы, жолаушы, к ө т е р іл іс іи і, б ү л ік ш і, б іт ім ш і т .б . Б ү г ін ж үргінш ілер аттанады ғой (Әуезов); Ш ап қы н - шы қ о с атп е н кел іп ті (С о н д а ); С а т ы м с а қ бітімшілердің жетегінде жүріп сөйлейді (Сонда); Ол ілгеріге ш олғы нш ы аттандырды (М ағауин). Осы құры лы мды дериват зат атауларының ендігі бір тобы кәсіп түрімен, күнкөріс ж ағдай- дындағы бейім-қабілетпен, харекетпен байланыс- ты. М ұндай байы рғы туылымдар тілімізде қазір де қолданылады: егінші, пішенші, өрімші, тігінші, оракшы, қоймаіиы, қарақшы т.б. С өзж асам ды қ -^ь ///-ш /ф о р м ан ты арқылы кеңес дәуірінде пай- да болған дериватты қ зат атаулары да тілімізде бірталай: токымашы, кітапханашы, жылнамаіиы (летописец), іиағымшы (кассатор), қорғауіиы (за- щ итник), итермеші (толкач). Т уы нды түбір зат атаулары нан осы - ш ы // -ші ф орм анты арқы лы ж асалған ендігі бір топ зат атаулары көбіне-көп локальды қ ы ң ғай дағы оккази он ал туылымдар. О лардың қайсы бірі бүгінде қолданудан ш ығып қалған, тарихизмге айналғандар болса, енді біреулері жеке жазушы- ның өзіндік стилімен, сөз қолданыс ерекшелігі- мен байланысты болып келеді, мысалы: кесікші, үйтқышы, жарлыкшы, жарақиіы, жүздікші т.б. Колхозда кесікіиі жок болғандықтан, тайынша- лар әлі пішілмеген (ҚТДС); Менен басқалары шөп шабатын жүздікшілер (Мүсірепов). -л а с //-л е с , -д а с //-д е с , -т а с //-т е с . Бұл фор- мант өзінің сөзжасамдық табиғаты жөнінен жал- пы сын атауларына тиесілі. Ол туынды түбір сын атауларын жасау ж ағы нан және өнімді санала- ды. Тілімізде сөзжасамдық бұл формант арқылы пайда болған туынды түбір сын атаулары едәуір. Бірақ олардың кейбіреуі, мысалы, жолдас, қарын- дас, күндес, замандас, үялас сияқтылары тым ерте субстантивтеніп, зат атауы болып кеткен. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|