П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
-а қ //-е к , -ы қ //-ік , -қ //-к
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| -а қ //-е к , -ы қ //-ік , -қ //-к .
Бұл форманттың тіліміздегі сезжасамдық қызметін негізінен онімді деуге болады. Өнімділігі эсіресе туа түбір зат атауларына ж алғанғанда айқы н ы р ақ корінеді. Тілімізде бұл құрылымда қалыптасқан бірсыпы- ра ж аңа туылымдар бар. Кейбірі мысалы м ы на- лар: ат ақ (< а т + а қ ), м ойнақ (< м о й ы н + а қ ), шы- р ақ ( < ш ы р а + қ ), т ү н ек (< т ү н + е к ), ж ібек (< ж іп + ек), көнек (< к о н + ек), түбек (< түп + ек), қ ы м ы зе к (< қ ы м ы з+ ек ), к езек (< ке з+ е к ), бұтақ (<бұга+к),ж олақ(<жоп+ак),масақ<башақ(<ба- ш + а қ ). Масақ теріп жүруіиі ем, Арқаға шығып нан жедім (Ш ортанбай). Осы ф орм ант арқылы кейбір озге есім не- гізден де, әсіресе қимыл есімді негізден бірсы- пыра туынды зат атаулары жасалады. М ысалға әуелі күйреуік дейтін ботаника терм инін ж әне балалар ойнайты н “зм еевик” м ағы насы ндағы батпырауық туылымын келтіруге болады. “Ор- тасын ойып, балаңа батпырауық жасап бер ”деді Ораз-М ұхамед (М ағауин); Күйреуік пен бұйыр- ғын Жеген м а лға көп жүғын (Әзірбаев). Бұл арада мына бір ерекш елік коңіл аударады: -ы қ //-ік ж ұрн ағы арқы лы қим ы л есім нен ж асалаты н мұндай ж аңа туылымдар әдетте белгілі бір нақ- ты зат атауын білдіреді. Термин ретінде әбден ти я н а қ т а л ға н ондай туынды зат атаулары на тістеуік, сыздауық, шырмауық, сықырлауық, зырыл- дауық, күлбіреуік, жъиітырауық, жылауық іспеггес дериваттарды жатқызуға болады. Сықырлауық - киіз үйдің ішкі жағынан жабылатын екі бөлек, өрнекті тақтай есік (Қасиманов); Торғайды үркітпек болып төрт зырылдауық орнатып қой- дым (Қанахин); Ценуроз ауруын мида тіршілік ететін күлбіреуіктер қоздырады (Қашағанов); А л- тын, күміс, асыл тас сияқты жылтырауықтың ешқайсысын әжем денеме жолатпайтын (М ұқа- нов); Жылауық ішінде жыбырлаған ақ құрт бол- ды (Арғынбаев); Жүрегімде жүргені-ай бір қауіптің, Сабағындай іиырмайды шырмауықтың (М ақата- ев). -ы қ//-ік форманты сондай-ақ еліктеуіш негізді созге ж а л ға н ы п та туы нды түбір зат атауын жасайды. Бірақ мұндай негізді туылымдар тілімізде жалпы сирек ұшырасады, мысалы шыжық- осын- дай туылымды дериват. С озж асамды қ осы - а қ / / -ек форманты арқылы туынды түбір зат атаулары сондай-ақ бейнелеуіш создерден де жасалады, мы- салы: бұлтақ(< бұлт+ақ), бүлкек (<бүлк+ек), бұрқақ (<бұрқ+ақ), желкек (<жел к+ек), жалбақ (<жал п+ақ), қиқақ (< қ и қ+ ақ), қоқақ (< қ о қ+ ақ), салпақ (<сал- п+ ақ), қалбақ(<кат +ак) т.б.Сондай-ақ тіліміздегі желік, тотық (окись),ушь//сдегендер де осы созжа- самды қ -ы қ //-ік форманты арқылы пайда болған есім негізді туынды түбір зат есімдер болып табы- лады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|