П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- -ғы р//-гір.
| СЫН ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ
353 сөзжасамдық бұл формант қазақ тілінде тек сын атауын ғана түзе алады. Бұл құрылымды туын- ды сын атаулары тілімізде ж оғары дағы -ғы н ж ұрнағы арқылы қалыптасқан сын мәнді жаса- лы м дарға қарағанда едәуір, я ғн и сөзжасамдық бұл -а ға н //-еге н ф орманты негізінен өнімді са- налады. Ондай құры лы мды сын атауларының кейбірі мыналар: Өрік береген кісі болып алды (Аймауытов). Ара-арасында қабаған каніиыктар шэуілдейді (Сонда). Ш ал сүзеген өгіз болып, ж ал- ғыз көзін алайтады (М үсірепов). Қазіргі түркі тілдеріндегі сөзжасамдық бұл -а ға н //-еген ф орм анты ны ң осы қолданымды қ ерекшелігіне кезінде Махмұд Қаш қари да көңіл аударған көрінеді. Ол оны ң әрекеттің көп қай- талан ы м ды ғы н , ұ зақты ғы н білдіретінін атай келіп, мынадай мысал келтіреді: оі ег оі е щ е Ьага$ап ‘тот человек, он часто идущий д о м ой ’. Кейбір зерттеушілер -аған ж ұрнағы н етістіктің ж иілетпе-қарқы нды (“учаш ательно-интенсив- н ая” ) формасы деп санайды және оны қарқы н - дылықты білдіретін -а көрсеткіші мен есімшенің -ған формасының бірікпесі түрінде мүшелейді. -ғы р//-гір. Бұл созжасамдық формант түркі тілдерінде жалпы өнімсіз саналады. Қазақ тілінде де солай. Тілімізде ол арқылы етістік негізден қалы птасқан сын атаулары көп емес. М ұндай құры лы м ды ж асалы м дар әдетте субъектінің белгілі бір қим ы л-әрекетке деген озіндік бейім- қабілетін білдіреді, мысалы: Үшқыр заманның зыркырап отіп бара жатканы... (Ш әкәрім). -кер. Түркі тілдерінде сын атауын жасайтын өнімсіз ж ұрнақтар қатары на осы -кер ф орм ан- тын да ж атқы зуға болады. Бұл олардың біразы- на араб-иран тілдерінен, өзі ж алғанған түбір не- гізбен бірге кірген. Қ азақ тілінде оны ң -гер ва- рианты да сақталған. Бірақ тек зат атаулары ту- ылымдарында: каламгер, майдангер, тәлімгер, сау- дагер, жүлдегер т.б. Ал сын мағыналы туылым- дар жасауға осы -керф орм анты ны ң бір өзі ғана қатысады. Бұл оны ң кірмелігімен байланысты ерекшелік. Бірак тілімізде мұның озінің қатысу- ымен қалыптасқан туынды сын атаулары бірен- саран-ақ: Ол иттің өзі айлакер, жанкешті неме (Аймауытов). Осы күнде дэулескер домбыраіиы боп кетіпті (Әуезов). М ініскер жігіт іиегінің тұкыаын суырып жатыр (Аймауытов). Соңғы мы- салдағы мініскер туылымы “ ылпың, епті, қағы - лез” магынасын білдіреді . Дэулескер (дауласкер) жасалымы да осы іспетті мәнде, ‘шебер’ ұғымында қолданылған. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|