П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

354
СӨЗЖАСАМ
ж ұ рн ағы арқы лы қал ы п тасқ ан туы нды сын 
атаулары көбінесе адамдарға байланысты атри- 
бутивтік мәнде жұмсалады, яғн и олардың өзара 
қ а т ы н а с ы н д а ғ ы ә л д е б ір о р т а қ т ы қ т ы , о р та қ
сипатты білдіреді: 
көңілдес жігіттер, тілеулес
адамдар, эзілдес кұрбыларт.Ъ.
Ал бұл құры лы м- 
ды сындық жасалымдардың адамнан өзге затпен 
атрибутивтік қаты наста қолданылуы тілімізде 
жалпы сирек байқалады (мысалы, мына сияқты 
н екен-саяқ ж ағдайда ғана болмаса): 
Тіл дәлдігін
бұзатын амэндес сөздер
(Байтұрсы нов).
-(ы )м ы р //-(і)м ір жұрнағы. 
Сөзж асамды қ 
бұл формант тұркі тілдерінің кейбірінде ғана кез- 
деседі. С оларды ң қатары нда, м ы салы , қазақ 
тілінде. Ол мұнда тек сын атауын жасайды. Ілге- 
ріде қарасты ры лған кәпш ілік туынды сын атау- 
ларынан мұның басты айырмашылығы: тілімізде 
тек адамға ғана қатысты сапалық белгіні білдіреді. 
Бұл қызметінде ж әне үнемі етістік негізге жал- 
ғанады . О ны ң тағы бір көңіл аудараты н жері: 
~(ы)мы р//(і)мір
ф орм асы н қазақ тіліндегі жал- 
пы енімді жұрнақтар қатарына ж атқызуға бола- 
ды. Бұл құрылымды, тілімізде ол арқылы етістік 
негізден қалыптасқан туынды сын атауларының 
кейбірі, мысалы, м ы налар
: Білімділердің, ғалы м -
дардың пән мазмұнды сөйлегені білімір шешен
сөзі деп
ятдуш дь/(Байтұрсы нов). 
Шекер құймыр
отты көзі тұрғанда аштан өлмеспін деуші еді
(Аймауытов). 
Айзада сұлудың құймыр қылығы
керемет болды-ау
(Алшынбаев). 
Қыс еді, қыты-
мыр шал, сойқан м інез
(М ақатаев). Бұл құры - 
лымды сын мағыналы жасалымдарға, сондай-ақ, 
қазымыр, ж ұлы мы р
сияқты тағы біраз туылым- 
дарды жатқызуға болады.
-тал. 
С өзж асам ды қ бұл ж ұрнақты ң қазақ 
тілінде бұдан өзге ды бы сты қ варианты кездес- 
пейді. Ол тілімізде жалпы өнімсіз саналады. Бар 
болғаны 
өсім, сезім, жағым, ұрым, ұғым
іспеттес 
б ес-а л т ы д а й ғ а н а есім н егізге ж а л ға н ад ы . 
Тілімізде осы құры лы мда қалы птасқан туынды 
сын атаулары ны ң м ағы н асы мен негіздеуші 
түбірлердің семантикасы арасындағы жалғастық 
айқын аңғарылады, яғни алдыңғы соңғының әрі 
қарайғы дамымасы болып табылады 
.Д үм ш ем ол-
даның балдыр-батпағы ұғы м т ал баланың көңілін
дауалатпайды
(БҒЖ ). 
Рахымбай - ж ағы м т ал
жорға болыс
(Әуезов). 
Аймақтың 
ұры м т ал
жерін іздеп, із бағасың
(Мақатаев).
Қазақ тілінде туынды сын атауын жасайтын 
бұл талданғандардан басқа, тағы біраз ж ұрнақ
бар. Олардың көпшілігінің сөзжасамдық қызметін 
жалпы енім сіз деуге болады, бұлар бірер ғана ту- 
ылымда кездеседі, мысалы, сын мағы налы мына 
сияқты жасалымдарда: 

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: