П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
Туатүп және негізгі түбір етістікті
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 6.1.2.1. Туатүп және негізгі түбір етістікті
туынды түбір етістіктер Түркі тілдері, оны ң ішінде, қазақ тілінің де жүз жылдан астам зертгеліп, жариялануында: кел, кет, отыр, түр, білек, өкпе, аяқ т.б. негізгі түбір, я ғн и одан әрі м ағы налы кіші бөлшектеуге кел- мейтін лексема, бүтін тұтас бір морфема делініп қабылданып келді. Агглютинативті құрылымды қазақ тілі үшін негізгі түбірдің одан әрі жұрнақ (тар) қосылып, туынды түбірге айналуына әр мор- фема ара жігінің танымалдығы да мұның дұрыс- тығын дәлелдеді. Сондықтан: өт-кіз, өт-кер, көл- бе, көл-кі, көл-де-т, іл-ес, іл-ге-шек-те т.т. өт, көл, іл ең кіші м ағы налы тұтас бір бүтін, ал соңғы жұрнақ(тар) ап-айқы н дара-дара танылады. Етістік түбірлеріне арналған монографиялық еңбектер, мектеп, арнайы, жоғары оқу орында- рыны ң грамматика, оқу құрадцарында бөлш ек- телмес бүтін деп келген, сондай-а к.ж а-н (отжан- ды), ж а-қ (ш ам ж ақ), уа-н, уа-т (баланы уа-т, шыны уа-т-ыл-ды, уа-қ-та-л-ды) тәрізділерді туа түбір мен негізгі түбір дегендерге эквивалент деп қана қарамай, тереңірек тексере тану қажеттігін туғызады. Академик Ә .Т.Қайдаровты ң қазақ тіліндегі бір буынды сөздерге ж асаған ғылыми теория- лы қ талдаулары бұры ннан айтылып келе жат- қан : кө-з бен кө-р, сө-з бен сө-й (сөз сөйле), қү-й (төбесінен қүй қазып), қүйық-қүдық, адақ (ада болды деп те айтылады)-ау'д#, м үгүз-м үйүз-мүйіз т.б. санын, сапалық құрамдыларды шегін кеңейтіп, ж үйелеп, түбірлер туралы ғы лы м саласы ны ң іргесін жаңартты. Туатүп, туатүбір делінуге тиіс көптеген бір буынды сөздер: ке-л және ке-т , а-л ж әне а-т, сон дай -ақ: то-п пен то-қ, кү-н, кү-й, к ү -л т.т. тарихи тұрғыдан түптеп келгенде, туынды түбірлер болып шықты. Қазақ тілінде есікті жап, көрпе жап, яғни жап деген негізгі түбір етістік бар. 1) жап: жау-ып, жаб-а-ды, жаб-ыл-ды, яғн и жап-ты, жа-б-а-ды, ж а-у-ы п; 2) жап: жа-п, жа-б, ж а-у түрлерінде айтылып қолданылуымен бірге, көрпе жауып еді, жам-ыл-дым болып қолданылады. Соңғыдан (осы ж а-м дегеннен) ж а-м-ыл-ғы, жа-м-ыл-ыш, жа-п дегеннен :жа-б-ың-қы, жа-б-ыс, жа-б-ыс-тыр т.б. туындай береді. Қ азақ тілі үндестік заңы бойы нш а дауысты ды бы стан басталатын қосы м ш аларды ң кейінді ықпалының әсерімен (ақ+ы рақ>ағы рақ, көп+ей> көбей, тап+а>таба-ды, тап+ып> тауып) к, қ, п қатаң дауыссыздар ұяңданып кетеді. Олай болса жа-п, жа-б-ыл, жа-у-ып, ж а-м-ыл дегендерді жа- туа- түптен өрбігендер деп, ал :ж а-п, ж а-у-, ж а-бде- гендерді осы күнге дейінгі дәстүріміз бойынш а “жап "негізгі түбірдің сөз қолданы стағы орф оэ- пия заңды лы қтары ны ң түбір мен қосымш алар тұтасуындағы үндесу жүйесінің жемісі деп тану- ға тура келеді. Агглю тинативті құры лы мды қазақ тілінің өзінде бұл ж оғары да келтірілген тілдік деректер эзірге эквивалентгер деп танылатын туатүп, туа- түбір деген бір терм иннің өзін тағы да теория- л ы қ тарихи деңгейде тиянақтау қажет екенін көрсетеді және олар мен негізгі түбір дегенге де тереңдей қарап, қазіргі қазақ тілі, сондай-ақ сөздіктердегі етістік-реестрлерге сүйеніп, толық м ағы налы лексикалы қ еди н и ц аға негізгі түбір атауын баламалаған дұрыс болып шығады. Ж оғарыда қысқаш а болса да, деректер келті- ріле баяндалған бір-ақ буынды болуларына қара- май, күні бүгінге дейін лексика-семантика, мор- фологиялық талдау-таным бойынша бір бүтін еди- ницалар делінетіндер тарихи тұрғы да туынды түбірге жатқызылуы бұл соңғы сөзжасам терми- ніне де тереңдей үңілу қажеттігін көрсетеді. С оң ғы л сонор дыбысты дл, бол, кел етістік- тері осы дыбыстық құры лы мы н толы қ сақтап: ал-ып кел, ал-ып бар, ал-ып бер; сондай-ақ: барып |