386
СӨЗЖАСАМ
рия да бар. Олай дегенде,
тікен-де, шікірең-де,
ежірең-де
тәрізділерді
бүгеж ек-те, бүк-ш и
мен
бүг-жи, бүге-л-ек-те, тұн-жыра, түн-шықтл.
ды-
бысты қ айы рм аны ң түпкі себебі дауысты, дау-
ыссыздармен көрш і болудан гөрі болып ж атқан
сан қилы процестерді таны таты н етістіктер се-
м ан ти касы н ан өрбігенін байқау қи ы н емес.
Түбірлер:
тыр-жи
м ен
тыр-си, кон-жи
мен
қоң-
кай, коң-ки, т ом-пи
мен
том-пай, ак-си
мен
ак-
ши,
дыбыстас
тыр-на
мен
тыр-кы-ра, тра-та-
тала
т.б. сем алы қ мәнді ф онем алар сыры да
шығатын дыбыстар сипатынан туады. Жылау мен
күлу, сөйлеу мағынасымен байланысты сан түрлі
етістіктер:
аңы-ра, еңі-ре, еңк-іл-де, сұңк-ыл-да,
сондай-а
к.маңы-ра, мөңі-ре, жырк-ыл-да, тырк-
ыл-да, тарк-ыл-да, қарқ-ыл-да, шаңк-ыл-да, шіңк-
іл-де
болып, дыбысты қ дәлділікпен айна қатесіз
беріледі. Қ азақ тілі туынды түбір етістіктерінің
өзге тілге сөзбе-сөз аударуға келмейтін бұлар
тәрізді өзіндік бай мұрасын одан әрі жалғастыра
беруге болады.
д) А ш ық немесе қы саң дауысты болудың өзі
ұқсас, біртекті қи м ы л д ы ң көрер көз, есітер
құлаққа сәл де болса айырмасы барын таны та-
тын ж оғарғы мысалдар
су-сы
мен
су-са
етістік-
терін, яғн и
-сы
ж әне
-са, -се
жұрнақтыларды ша-
тастыруға келмейді. Суға зар болуға (шөл-де-у)
қатысты;
аң-са, көк-се, ем-се, жем-се{Еділдікөріп,
емсеген, Жайыкты көріп, жемсеген)
тәрізділермен
қатар
,тең-се, ақ-са (ак-ау
дегенмен түбірлес),
-н
ж ұрнағы м ен күрделенген
-сан,
-сс«ж ұрн ақты -
лар
(бел-сен, бу-сан, кұр-сан) -
өз алдына.
е) Есім негізді туынды түбір етістіктердің
ендігі бір тобы
-р, -й
жалаң,
-ар, -ер, -ай, -ей
аш ық
буынды ж ұрнақтылар болып келеді. Мыс.:
қара-
й
мен
ағ-ар, ұз-ай
мен
ұз-ар, көне-р, көг-ер,
сон-
д ай -ақ көне түбірлерімен
сар(ы)ғ-ай
түріндегі сын есім негізділер жатады.
Түн-ер, без-
ер, кас-ар, кайғы-р, жұт-ай, ес-ей
т.т. затесімнен
туғандар да сол сапаға өту, ие болу, сондай болу
деген салт етістіктер арқылы беріледі.
А ла -р м ен
ала-й, ұз-ар
мен
ұз-ай
дегендердің синоним бо-
луы, сондай-ақ
а ғ-а р
мен
кара-й
тағы
-ар, -й
ж ұрнақтары ны ң тепе-тең м ағы налы лы ғы
кіші-
р-ей
дегенде үстемелене қосылып, сол мағыналы
әрекет одан әрі қарай ж алғаса түсуін нақты лай
көрсетеді. Қазақ тіліндегі
кара-й
мен түрік тілінің
кара-р
альтернативтері де
-р
мен
-й
сонар дыбыс-
тыларды генетикалық жақтан жақындастырады.
ж)
Кіші, кіші-р, кіші-р-ей
дегендегі түбір сын
есім одан өрбіген екі туынды түбір етістіктер
бүк-
ір-ей, тік-ір-ей, бак-ыр-ай, баж-ыр-ай, адыр-ай, аж-
ыр-ай, ед-ір-ей, еж-ір-ей
т.т. туынды түбірлерге
м ағына жағынан да, тұлғалануы жағынан да нақ-
ты дәлел бола алады. Бір қараған да,
кіші-ір
мен
кіш і-р-ей -
екеуі де субъектінің сол сапаға түсу,
ауысу процесін білдіретін салт етістіктер болады.
Бірақ олардың процессуалдық мезеті бірдей емес.
Б ір-ақ, бір мезеттегі әрекет
кіші-р
деп айтылса,
бұл етістікке
-ей
болып, екінш і рет қайталана
етістік жасау жұрнағының үстемеленуі кішіру әре-
кетінің одан әрі жалғаса беретінін білдіреді. Нақты-
лай, көрнекілесе, шартты түрде былай болар еді.
М ы сы қты ң көз қараш ы ғы неғұрлым ж ары ққа я
көзін үлкейтіп, аш а берсе, қараш ы қ соғұрлы м ,
ж іңіш керіп, я ғ н и кіш ірейе береді. Бұл қасиет -
адамның көз қарашығына датән. Сондай-ақ алыс-
тай берген нәрсе де (адам, ат, машина...) кішірейе
береді.
-ай, -ей,
сондай-ақ
-ырай, -ірей
болып күрделі
аффиксті түрде танылатын:
баж-ырай, од-ырай, аж-
ырай, еж-ірей
т.б. мен бірге:
бак
(бақ-сам , бағ-
дар...),
тік
(тік қарау, тік-ей -т) тәрізділерді
бак-
ыр, тік-ір
деп,
кііиі-р
мен салы сты руға келмесе
де, өзгелерін, мыс.:
од-ыр
(од-ыр-аң-да),
ед-ір
(ед-
ір-ең-де),
ак-ыр
(ақ-ы р-аң -да),
ок
(оқ-тал, оқ-
ыр-аң-да) тәрізділерді салыстырып, олардың
-ай,
-ей
аффиксті туынды түбір етістік түрлерін ж оға-
ры да талдаған
кіші-р-ей
етістігімен процессуал-
ды ғы бірдей деп түюге әбден болады. Судың жан-
ж аққа ж алп-ай-а жайылып кетуі бәлкім, одан әрі
де жайылып, жалпия беруі
-ай, -ей, -й
жұрнақты-
ларда - нақты лық.
Үң-ір-ей, түң-ір-ей
т.б. да етістіктің осылар
тәрізді жасалу жолдарын өткен. Сонда бұл амал-
ды ң өзі тілдің арғы тарихымен байланысады.
Үң-
ір - үң-гі-р, ұң-ғы
мен
шүң-ір, шұң-ғы, шұнкыр
де-
гендермен түбірлестер.
Баж-ырай, аж-ырай, ож-
ырай, күд-ірей, күж-ірей
тәрізділер де сөз семала-
ры ны ң ф онемалық та, морфонема, морфемалық
та эволюциясын басынан өткізген көне көрсеткіш-
тер нәтижелеріне жатады.
3)
А ф ф икс соңы
й
сонор ды бы сы на біткен
бұлар тәрізді тарихи процесс
-р
сонор дыбысты-
л арға да тән.
Б ұған : 1) аш ы қ дауы сты :
-кар, -кер, -ғар,
-гер;
2) қы саң дауысты:
-кыр, -кір, -ғыр
ж ұрнақ-
тылар да дәлел.
Алдыңғылар тобына жататын:
бас-кар, ес-кер,
оң-ғар, су-ғар, өң-гер
(ұйымды бас-қар, айтқаңды
ес-кер, қойды атқа өңгер) т.т. сабақты етістіктер-
ге айналады. Бұлар да процесуальды бір мезеттен
гөрі тиянақтылық, бітімді іс-әрекеттер тобын то-
|