Балалары
жігіт болды м а
? деген сұрауды бірнеш е бала ту-
ралы бір адамға да, бір бала туралы бірнеше адамға
да қою ға болады. Сол тәрізді
балалары жігіт бо-
лып паі
дегендегі кәптік мағынаның балаға қатыс-
ты екені, яки оны ң ата-анасы на қатысты екені
тосы ннан тыңдап тұрған адам үшін айқы н емес.
456
М ОРФОЛОГИЯ
Демек, мұндағы
балаларың, балалары
дегендердің
сырткы тұлғасы бұл тәуелдеуіміз оңаш а ма, ор-
тақ па деген сауалға жауап бермейді. М ұның жа-
уабын сөйлеу, жазу контексінен ған а іздеу ке-
рек. Үш інш і ж ақтағы тэуелдеулі сөздің көптік
жалғаусы з түрінің әрі оңаш а, әрі ортақ тәуелдеу
болу сыры да осы ған ұқсас. М ұның да оңаш а,
ортақ тәуелдеу екенін оны ң өзіміз грамм атика-
лық байланыста айтылған сөйлемдегі басқа сөздер-
ге қ а р а п а ж ы р а т а м ы з . Б ұ л а й т қ а н ы м ы з
түсініктірек болу үшін мына бір-екі мысалды са-
лысты рып көріңіз:
оның баласы
(мұндағы
баласы
-
оңаш а тәуелдеу),
олардың баласы
(м ұндағы
ба-
ласы -
ортақ тәуелдеу). Тәуелденген сөздің осы -
л а й ш а ү ш ін ш і ж а қ т а к ө п т ік ж а л ғ а у ы н ы ң
көм егінсіз-ақ ортақты қ м ағы наны аңғарта алуы
- қы пш ақ тобындағы тілдердің өзге түркі тілдері-
нен бір ерекшелігі есепті. Өйткені көпшілік түркі
тілдерінде тэуелденетін сөз мұндай мағынаны беру
үшін көптік жалғаулы болу керек.
3.2.3. З ат есімиің септелуі
Септелу деп сөздердің сөйлем іш інде өзге
сөздермен дәнекерлесу үшін септік ж алғауы н
қабы лдап, грам м атикалы қ тұрғы дан өзгеріске
түсуін айтады. Қ азақ тіліндегі септік ж алғауы -
ның жеті түрі бар, олар: атау, ілік, барыс, табыс,
жаты с, ш ы ғы с, көмектес септіктері. Сөздердің
жекеше түрі мен кепш е түрінің септелу үлгісінде
при н циптік айы рм а жоқ. Септік жалғауы ж еке-
ше сөзге де, көпш е сөзге де бірдей ж алғанады .
Қ азақ тіліндегі септік жалғауларын грамматика-
лы қ септік жалғаулары және кеңістікті білдіретін
септік жалғаулары деп бөліп қарайтын дәстүр бар.
Грамматикалық деген топқа атау, ілік, табыс жал-
ғаулары н ж атқы зады да, кеңістікті септіктерге
барыс, жаты с, ш ы ғы с, көмектес ж алғаулары н
жатқызады.
Грамматикалық деп атап оты рған топқа жа-
татын жалғаулардың негізгі қызметі - бастауыш-
ты (атау септігі), тәуелділікті (ілік септік), істің,
қи м ы л д ы ң о б ъ ектісін білдіру. Ал кең істікті
білдіретін ж алғаулар істің, қимылдың қайда ба-
ғы тталғаны н (барыс септік), қай жерден бастал-
ғанды ғы н (ш ығыс септігі), қай жерде және қалай
не арқы лы болып ж атқаны н (жатыс, көмектес
септігі), бір сөзбен айтқанда, істің, қим ы лды ң
бағыты н, мекенін білдіреді.
Сөйлемдегі орын тәртібі ж өнінен алғанда,
септікжалғаулы сөз озін меңгеретін сөзден бұрын
тұрады. (Стилъдік м ақсатта кейде оның меңге-
ретін созден кейін келуі де мүмкін). Сегітік жал-
ғаулары зат есімнің түрлену жүйесі болатынды-
ғы, біріншіден, тек зат есімдер, я зат есімдердің
орнына жүретін сөздер ғана септелетіндігі, екін-
шіден, басқа сөз таптары септеле қалса, олар зат-
таны п кететіндігі жалғаудың бұл түрінің ерекше
белгісі.
Сөздердің септелу жүйесі мынадай:
Атау септік. С ептік жалғауы қатарында са-
налып жүргені болмаса, атау септігінің арнаулы
жалғауы жоқ. Дұрысында, атау септігі деп отыр-
ғаны м ы з - сөздің септік ж алғауы н қабылдамай
тұрған күйі. Оны атау септік деп септік жалғау-
лары ны ң басына қою аса қажет, өйткені заттың
кім, я не екенін білдіретін сөзбен ж ақ ж ағы нан
қиысып, субъектілік-координаттық қатынаста бай-
ланысып, сөйлем құрайды.
Ілік септік. Бұл зат есім созге
-ның, -нің, -дың,
-дің, -тың,
-т/>/жалғауларының жалғануы арқы-
лы жасалады:
баланың, есіктің.
Ілік септігі жалғауының сөзге қосылған кез-
де беретін бірден-бір м ағы насы иелік, меншікті
білдіру. Септіктің бұл түрі тәуелдік категориясы-
мен ты ғы з байланысты. Ол тәуелдік жалғаулы
созбен әрдайым синтаксистік бірлікте айтылады.
Тәуелдік жалғаулы сөз ж оқ жерде ілік жалғаулы
создің жалаң өз мағынасында грамматикалық тия-
нақтылық болмайды, ол әр кез тәуелділік жалғау-
лы созге бағыныш ты, оны ң грамматикалық ма-
ғынасын анықтаушы соз ретінде айтылады. Мәсе-
лен ,
кітаптың беті
дегендегі ілік жалғауындағы
жалаң
кітаптың
деген сөз өз бетінше тұрып ф ам -
матикалы қ тиянақты лы қты аңғарта алмайды.
Оның фамматикалық тұрғыдан тиянақталуы үшін
озі қатысты тәуелдік жалғаулы создің онымен ілесе
айтылуы қажет. Зат есімдер ілік жалғауында кел-
генде онымен тіркесетін тәуелдік жалғаулы сөз
ылғи үшінші жақта тұрады, кез келген зат есім
семантикалық жағынан 3-жақты білдіреді.
Ілік септігі арқылы көрінетін фамматикалы қ
тәуелдіктің басты-басты түрлері деп оның меншік
иесін (жолдасымның үйі), туыстық жақындықты
(егіздің сыңары), табиғи бірлікті (сиырдың мүйізі),
нәрсенің бөлшегін (есіктің тұтқасы), дерексіз ұғым-
дардың байланысын (істің нәтижесі), логикалық
субъектіні (желдің ызыңы), сапалық ерекшелікті
(сараңның сараңы) білдіруін атауға болады.
Ілік септігі ж алғауы ны ң түсіп қалатын кез-
дері болады:
есік алды, тау іші, акын өлеңі.
ЗАТ ЕС ІМ
457
Достарыңызбен бөлісу: |