П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 3.1.7. Зат есімнің құрылымы
М орфологиялық құрылымы ж ағы нан қазақ тіліндегі зат есімдерді түбір сөзден, туынды сөзден, біріккен сөзден, қос сөзден, қы сқарған сөзден, сондай-ақ күрделі құрылымнан тұратын зат есімдер деп бөлуге болады. Түбір деп сөздің м орф ологиялы қ тұрғы дан әрмен қарай бөлшектеуге келмейтін бөлігін айта- ды. М эселен, естияр, есті, есуас, есалаң деген сөздердің әрм ен қарай бөлшектеуге келмейтін бөлігі - ес, демек, түбірі - ес. Бұл жерде ескеретін бір жағдай: сөздің м орф ологиялы қ тұрғы дан әрмен қарай бөлшектеуге келмейтін бөлігі дегенді тек ш артты түрде ға н а ұ ғы н у керек. Олай дейтініміз, сөздің түбірі деп біз оқулықтарда ай- тылып ж үргеніндей, көбіне, сөздің лексикалы қ мағыналы бөлшегін ғана түсінеміз. Ал шынтуайтқа келсек, сөздің түбірін жалаң осы түсініктің шең- берімен шектеу - дұры сты ққа келе бермейді. Ө йткені создің түп төркіні оны ң м ағы на бере алатын бөлігінен де әріде жатуы мүмкін. Айта- л ы қ, көзілдірік, көзгелдек (көз ауруының бір түрі) деген зат есімдердің тіліміздің қазіргі даму дең- гейінеҢалғанда, әрмен қарай бөлшектеуді көтер- мейтін бөлігі - көз екені бірден байқалады . Өйткені бұдан әрі бөлшектей берсек, “көз” деген мағынадан айырылып қаламыз. Ал әңгіменің аны- ғына келсек: көз - туынды сөз, мұның түбірі - кө, сөз соңындағы з деген элемент түркі тілдерінің ежелгі бір дәуірлерінде пар нәрселерді білдіретін көптік (екілік) жалғауының көне бір нұсқасы деп танылады. Қазір тілімізде жиі қолданылатын мүйіз, егіз секілді пар ұғымдарды білдіретін есім- дерде з элем ен тін ің сақталуы осы ған дәлел. М ұндағы кө сияқты лексикалы қ м ағы насы ж оқ түбірлер қазақ тілінде аз емес. Ондай түбірлерді қазақ тілі оқулы қтары нда басқа түбірлерден ажырата көрсетіп, олі түбірлер деп атайтыны бар. Соны мен, сөздің әрмен қарай бөлшектеуге кел- мейтін бөлігі дегенді, көбінесе, мектеп тәж іри- бесі үшін айтылатын практикалы қ, әдістемелік мақсатта қалыптасқан түсінік деп білу керек. Сон- ды қтан да ол ерекшеліктерді көрсету үш ін өлі түбір, тірі түбір деген де ұғым бар. Қ азақ тілінде түбір күйінде келетін дербес мағыналы сөздер жеткілікті. Мәселен, бас, кол, тас, от, өт деген түбірлер - дербес мағыналы зат есім- дер. Зат есімдердің дені - құры лы м ы ж ағы нан дербес мағы налы сөздер. Туынды сөз дегеніміз - жұрнақтардың түбірге ж алғануы арқылы кейін- нен пайда болған сөздер. М ысалы, бастык, бас- шы, бастаңғы, баскарма деген сияқты лар бас де- ген түбірге түрлі жұрнақтардың жалғануы нәти- ж есінде ж асалған туынды зат есімдер. Түркі тілдерінің ж алғамалы (агглю тинациялы) тіл бо- луы себепті жұрнақтар түбірге бірі жалғанып қой- май, кейде бірінің үстіне бірі ж алған ы п та бір туынды сөзден екінш і бір туынды сөз жасалып жатады. Ж оғарыдағы мысалдағы баскарма деген зат есім туынды сөздің осындай түріне жатады. Сөздердің бірігуі секілді амал-тәсілдің көме- гімен ж асалған зат есімдер де тілімізде барш ы- лы қ. Сөз табы ішінде біріккен сөздердің ең мо- л ы р а қ ұш ы рай ты н саласы да осы зат есім. Біріккен сөз тұлғалы зат есімдердің лексикалы қ аясы мейілінше кең. Үй тұрм ы сы ндағы бұйым- дарға, жан-жануарлар дүниесіне, есімдікгер дүние- сіне, жер-су атына, кісі атына т.б. салаларға қатыс- ты біріккен сөз тұлғалы зат есімдер тілімізде аса көп. Мысалы: жолбарыс, алабұға, үшқат, алабо- та, Қаратау, Сарысу, Ербол, Ж анұзақ. Осы үлгімен жасалып, тілімізде кейінгі кез- де қолданыс тапқан біріккен сөздер де көп. Мы- салы: кэсіподак, өнеркэсіп, үжымшар. Біріккен сөздердің арасында көнеленіп, бұл күнде түбір жігі ажырағысыз болып қалғандары да бар. Мысалы: белбеу (бел бау), ағайын (аға іні). Қ азақ тілі м орф ологиялы қ құры лы сы ны ң тілдердің өзге жүйесімен салы стыра алғандағы аса бір назар аударарлық тағы бір құбылыс - сөздердің қосарланы п айтылу жайы ма дейміз. Бұл да бір ты ңнан сөз жасаудың тілімізде ежел- ден ірге теуіп, қалы птасқан кәнігі тәсіл. Ана тіліміз қөс сөз атаулыға аса бай. Қос сөз тұлғалы зат есімдер де тілімізде жиі ұшырасады. М ыса- лы: сай-сала, шыбын-шіркей, катын-калаш, кыз- кыркын. Қысқарған сөздерді де сөз құрылымының бір нұсқасы деп қарайтын дәстүр бар. Сөзді қысқар- ту - тым ж асанды нәрсе. Олар көбінесе күрделі 'атаулардың бас әріптерінен алынып барып жаса- лады. Бұл тәсіл тілдегі үнемдеу принципінің та- лабын қанағаттандыруды көздейді. Оның тілдегі сөз қоры н байытудың бір жолы деп таныла қоюы неғайбы л. Б ірақ оны ң тілімізде, әсіресе жазба тілімізде, ресми стильде жиі қолданылып жүргені де бекер емес. Қ ы сқарған созбен келетін зат есім қатары нда А Қ Ш (Америка Құрама Ш таттары), ҚазП И (Қазақ педагогтік институты), ТМ Д (Тәу- елсіз мемлекеттер достығы) сияқтыларды атауы- м ы зға болады. Күрделі зат есімдердің ж оғары да аталған құры лы м ды қ топтардан ерекшелігі - тұтас бір ұғымды білдіретін атау мұнда ең кем дегенде екі сөзден тұрады, сырт белгілері ж ағы нан мұндай күрделі есім сөздердің тіркесіне ұқсайды. М ы- салға, темір жол, шүрегей үйрек секілді атаулар- ды алатын болсақ, олардың қабыса байланысқан сөз тіркесінен орбіген құры лы м екені талассыз. Бұлар, дұрысында, сөз тіркесінің лексикаланған нұсқасы. Бір ұғы м ны ң атауышы болып келетін- діктен ғана олар дербес сөз ретінде танылады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|