П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
. 2 . З А Т Е С І М Н І Ң Т Ү Р Л Е Н У Ж Ү Й Е С І
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 3.2.1. Зат есімнің коптік тұлғада қолданылуы
| 3 . 2 . З А Т Е С І М Н І Ң Т Ү Р Л Е Н У Ж Ү Й Е С І
Зат есім нің түрленімі дейтін түсінік оны ң жекеше, копше түрде қолданылу, септік, тәуелдік, жіктік ж алғаулары нда қолданылу ж үйесін қам - тиды. Тілдердің озге жүйесімен, әсіресе, еуропа тілдерімен салы сты рғанда, түркі тілдерінің, со- ның ішінде қазақ тілінің түрлену жүйесінің түбе- гейлі өзгешелігі бар. 3.2.1. Зат есімнің коптік тұлғада қолданылуы Н ақты лы лексикалы қ м ағы насы на орай зат есім сойлем іш інде не жекеш е, не копш е түрде қолданылады . Зат есімдерді жекеш е, көпш е деп аталатын екі топ қа айыра корсетуге негіз бола- тын ең басты грамматикалық сыртқы белгі - олар- ға коптік ж алғауы ны ң жалғануы. К өптік жал- ғауын жалғау сезге көптік мағына берудің негізгі жолы болғаны м ен, бірден-бір ғана жолы емес. Ана тілімізде зат есімде коптік м ағы на пайда бо- луының бұдан да басқа амал-тәсілдері бар. Көптік м ағы наны ң арнаулы қосымш а арқы- лы пайда болуы, негізінен алғанда, коптік жал- ғауыны ң қы зметіне байланысты. Қ азақ тілінде көптік ж алғауы -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер деген алты түрлі фонетикалық нұсқада ұшырай- ды. М ұның -лар, -лер нұсқасы аяғы дауысты ды- быс пен -й, -у, -р дыбыстарына біткен создерге (ба- лалар, үйлер, таулар, нарлар), -дар, -дер нұсқасы аяғы мұрын дыбыстары менл, з, ж дауыссыздары- ны ң біріне біткен создерге (киім дер, қы здар), -тар, -тер нұсқасы аяғы қатаң дауыссыздар мен ұяң б, г дыбыстарына біткен создерге (қонақтар, арабтар, филологтар) жалғанады. Коптік жалғауы ж алғанған зат есімдер көптік мағы намен қоса озінің бастапқы лексикалы қ мәніне орай сойлем ішінде мынадай мағы налы қ реңктерге ие болады. Нәрсенің оз алдына дербес-дербес санап корсе- туге болатын бөлшектерден тұратындығын корсе- теді. М ысал ы: өзендер, кітаптар, жануарлар, ыдыс- тар. К өптік ж алғауы н бұл ретте қолдану көбіне соз болып оты рған заттардың біркелкі емес, әркелкі екендігін аңғарту қажеттігінен туады. Келтірілген мысалдардан коптік ж алғауы ны ң м ұндағы өзен, кітап, жануар, ыдыс дегендердің ұ зы н с а н ы н ы ң м о л д ы ғ ы н а н гөрі о л ар д ы ң түрлерінің коптігін білдіру үшін ж ұм салғанды - ғы н кореміз. Сан жағынан бөлшектеп корсетуге келмейтін бір текті нәрселердің ж иы нтығы н білдіретін атау- ларға ж алған ған кезде де көптік жалғауы ж оға- рыдағы секілді ол заттың жай ғана көптігін емес, түрінің, сыртының әр түрлі екендігін аңғартады. М ысалы: тағамдар, тәттілер, тастар. Мұндай зат есімдер әр түрлілікті, әр сырттылықты корсет- пей, бірыңғай, бір текті нәрселердің жиынтығын корсететін болса, онда олар әрдайым коптік жал- ғауы ж алғанбай айтылады. Коптік жалғауы өзі ж алғанған зат есімдерге молшылық, қисапсыз коптік секілді мағыналар- ды да үстей алады. Мұндайда зат есімдердің негізгі л е к с и к ал ы қ м ән ін ің , кобін есе сан ж ағы н ан болшектеп корсетуге келмейтін нәрселерді білдіруі шарт. Мысалы: сулар, үгінділер. Зат есімге коптік жалғауы жалғанғанда бұдан кейін пайда болатын басты бір мағы налы қ реңк - белгілі бір адамдардың тобы н, ж иы нты ғы н білдіру. Мысалы: жастар, сауыншылар, қырғыздар, ғалымдар, еуропалыктар. Туыстық ж ақы н ды қты білдіретін зат есім- дердің тәуелденген түріне ж алғанған кезде көптік жалғауы біреудің есімін сый тұтуды, құрмет тұту- ды білдіреді. Мысалы: апамдар, эжелер, атамдар. Көптік жалғауы мезгіл мөлшеріне байланыс- ты айтылатын кейбір зат есімдерге ж алғанған кезде сөзге тұспал, шамалау м ағы насы н үстейді. М ысалы: кыстың ортасында - қыстың ортала- рында, тамыздың аяғында - тамыздың аяқта- рында, жаздың басында - жаздың бастарында. |