жүру
салт етістігінің ауыс
м ағы нада сабақты етістік мәніндегі
жүру
(шах-
мат ойыны нда, мысалы,
атты, офицерді
т.б. дой-
бы ойыны нда,
тасты я биді,
қарта ойы ны нда
алтылықты, тұзды
т.б.
ж үру), ойнау
салт
е т іс т іг ін ің ауы с м а ғ ы н а д а с а б а қ т ы е тіс тік
мәніндегі
ойнау
(мысалы,
шахмат ойнау, футбол
ойнау, хоккей ойнау
т.б.) бөлек-бөлек сөздер бо-
лып ш ығар еді. Бұл мәселеде мынаған жүгінбес-
ке болмайды: “ Етістіктердің бәрі бірдей я салт, я
сабақты (яғн и я тек салт, я тек сабақты (И .С.)
бола бермейді. Олардың ішінде әрі салт, әрі са-
бақты болатындары да бар. Әдетте мұндай қаси-
еттер не омоним етістіктерде (тек омоним болу
міндетті емес (И .С .), не полисемиялы (көп ма-
ғыналы) етістіктерде болады. М ысалы,
арт, жүр,
тара...
етістіктерін қолдан а қалсақ, оларды ң
әрқайсы сы нан
жүкті арттық
және
ақылы арт-
ты, сен жетілік қарғаны жүр
ж әне
сен үйге жүр,
шаштарыңды тараңдар
ж әне
үйді-үйлеріңе та-
раңдар
деген сөйлемдер құрауға болады. Ал мұнда-
ғы етістіктің әрқай сы сы әрі салт, әрі сабақты
болып қызмет атқарып тұр” (Ы.А.). Бұлай болу-
дың, я ғн и кейбір етістіктер ауыс я қосымш а ма-
ғынада көп мағы наның бірінде келгенде әрі салт,
әрі сабақты болуы, біріншіден, тіддің дамып оты-
руының жемісі, тілмен бірге соның бір элементі
ретінде етістік, оны ң семантикалы қ қырлары да
дамып, жетіліп, өзгеріске түсіп отырады. Екін-
шіден, етістіктегі салтты лы қ-сабақты лы қ мән
оның (етістіктің) жалпы ф амматикалы қ мағына-
сының (лексикалық мағынасының жалпылануы,
абстракциялануы нәтиж есінде пайда болатын
грамматикалық м ағы н асы н ы ң ) негізгі діңгегі,
тірегі, басты мәнді көрсеткіші емес екенін көрсе-
теді, ондай ж алпы грамматикалық м ағы наны ң
басты мэнді көрсеткіш і - жалпы қимылды, іс-
әрекетті, процесті білдіру, ал салтты лы қ-сабақ-
тылық соның негізінде ғана пайда болатын екінші
семантикалық сипаты. Етістік түбірлерге кейбір
(әсіресе, етіс) қосымш алар жалғану нәтижесінде
етістіктің негізгі қим ы лды қ, іс-әрекеттік семан-
тикасы озгермей, сабакты етістік салт етістікке,
салт етістік сабақты етістікке айналуынын өзі осы-
ны дэлелдейді. М ысалы,
Достарыңызбен бөлісу: |
