П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
шаң-шұң дауыс шықты (Сейфул- л и н ). Сарт-сүрт
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| шаң-шұң дауыс шықты
(Сейфул- л и н ). Сарт-сүрт тобелес болды да қалды (Көбе- ев) дегендердегідей, зат есімдермен тіркесіп, орын ж ағы нан олардан бұры н тұры п қолданылатын шаң-шүң, сарт-сүрт тәрізді еліктеу сөз, әрине, аны қтауы ш болады. Ал еліктеу сөздер негізінде етістіктермен тіркесетін категория болғандықтан, оларды ң негізгі синтаксистік қы зметі де сы н- қимыл пысы қтауыш екендігі күмәнсіз. Еліктеу сөздің жалаң (дара) түрі мен күрделі (қосарлан- ған) түрі көмекші етістікпен де, негізгі етістікпен де тіркесе береді. Ет көм екш і етістігімен тірке- сетін еліктеу сөздер қаш ан да болсын құранды мүшенің құрамына енеді де, сол құрам,ет көмекші етістігінің қай ф ормада тұруы на қарай, тұтасы- мен тұрып бір күрделі мүше болады: Мысалы: Сергей Петрович елең етті (М ұстаф ин). Қараң- ғылықтан қылаң етіп бір аттылы адам шыға келді (Ерубаев) деген сөйлемдердегі елең етті тіркесі баявдауыш болса, қылаң етіп тіркесі пы- сықтауыш болып тұр т.б. Дербес мағыналары бір негізгі етістіктермен тіркескенде, еліктеу сөздер қ и м ь т мен іс-әрекеттің сын-сипатын білдіреді де, әрқаш ан пысықтауыш мүше болады. Ы ысшы: Абай кілт бүрылып, жалт қарады (Әуезов ).Атшы ж ігітмырс-мырс күледі (Көбеев). Ардақ томп-томп желеді, екі үрты бүлк-бүлк қозғалады (Ғ.М ұстафин). 5. Еліктеу сөздер субстантивтеніп, есім фор- маларында жұмсалуы мүмкін. Мысалы: Осы сөзден соң Жігітек екі үдайылықтан, быщ-сылқтан ары- лып, созді бір арнаға түйген-ді (Әуезов). Жер бе- тінде болатын шақыр-шүқыр, жарқ-жүрқтың бэрі де сарайларға қамалып, қазір бір үлкен дүмпудің түтасқан гуілін ғана естисің (М үсірепов). Осы сөйлемдердегі субстантивтеніп, ш ы ғы с септік формасында жұмсалған былқ-сылқтан деген елік- теу сөз толы қтауыш болады да, ілік септік ф ор- масында тұрған шақыр-шүқыр (жалғауы жасы- рыны п тұр), жарқ-жүрқтың деген еліктеу сөздер анықтауыш болып қызмет атқарып тұр. 10. Ш Ы Л А У Тілімізде толы қ лексикалы қ м ағы насы жоқ, тек соз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыс- ты ры п, немесе белгілі бір сөздердің жетегінде қолданы лы п, оған әр түрлі грамм атикалы қ ма- ғына үстеу үшін қоданылатын сөздер бар. Мұндай көмекш і создерш ы лаулардеп аталады. Болармв. сондай қызық шақ (Абай). Естелік эуезіңді бір түн біз де (Жамбыл). Өз ауылына баруға байлаған соң... (Әуезов). Ел билеген адам жоқ, Ата м енен бабаң- да (Абай). Ақырында Нілді м ен Қарағандыны Боз- дақ пен Байжандікі деп тапты. Берілген сойлем- дердегі м а , де, соң, менен, м ен - шылау создер. Бұлар жеке тұрғанда толы қ м ағы насы ж оқ, езі қатысты сөзге әр түрлі м ағы налы қ рең үстейді, және салаласа, сабақтаса байланысатын создер мен сойлемдерді байланыстырады. Ш ылау сөздердің толы қ м ағы насы болм ағанм ен, атқараты н қы з- метіне тән грамматикалық м ағы насы болады. Осымен байланысты шылаудың озіндік мынадай ерекшеліктері бар: 1. Ш ылау создердің толы қ лекси калы қ ма- ғынасы болмайды; 2. Контексте толық мағыналы сөздердің же- тегінде қолданьшып, оған қосымша әр түрлі грам- матикалық мағына, рең үстейді; 3. Ш ы лаулар соз бен сөзді, сойлем мен сөйлемді сабақтастыра не салаластыра байланыс- тырады; 4. Сойлем ішінде синтаксистік қызметіне қарай жеке сөйлем мүшесі бола алмайды; 5. Ш ылау сөздер түрленбейді, басқа соз тап- тарынан жұрнақ арқылы жасалмайды. Олар - лек- сикалы қ м ағы насы нан айрылу негізінде қалып- тасқан комекші создер. |